Türkmensähra

Wikipediýa, erkin ensiklopediýa
Türkmensähranyñ baýdagy
Türkmensähranyñ baýdagy

Türkmensähra Eýran Türkmenleriniň iň köp ýaşaýan sebitidir.

Eýran Türkmenleri Türkmenistan bilen Owganystan Türkmenleriniň ýaşaýyş ýerleri bilen goňşy bolan Gülistan, Demirgazyk Horasan, we Rezewi Horasanda ýaşaýandyrlar.

Türkmenistanyň Günbatarynda ýerleşýan Türkmensähra Hazar Deňizinden başlap Owganystan serhedine çenli dowam eder.

Şeýlelik bilen Türkmensähra sebiti de Gülistan, Demirgazyk we Rezewi Horasan welaýatlarynyň bir bölegidir.

Eýranyñ kartasyndan Türkmensähranyñ ýerleşýän ýeri

Eýranda Türkmenler iň köp Gülistan welaýatynda ýaşaýar. Bu welaýatdan soň demirgazyk Horasan bilen rezewi horasan Türkmenleriň iň köp ýaşaýan sebitleridir.

Türkmensähranyň iň köp Türkmen ilatyna eýe bolan şäheri Kümmet Gowuz (Parsça: Gonbad Kavus-گنبد کاووس) şäheridir.

Türkmenleriñ we Türkmensähradaky ýaşaýan Türkmenleriñ milli şahyry bolan Magtymguly Pyragyny ýüreklerinden alan Gökleñ we Ýomut taýpalary, Eýranda türkmenligini iñ köp goraýan jemgyýet hökmünde tanalýar. Mundan daşary Türkmenistan, Türkiýe we başga türki milletlerinini özlerine dogan hökmünde görüp, ynançlaryna, batyrlyklaryna buýsanyp ýaşaýan taýpadyr. Eýrandaky Türkmenleriñ sany 3 mln - dan geçýändigi bilinýär. Dünýä banky ýurtlar profilindäki sana görä Eýranyñ doly halkyny 66 mln hasap edemizde onuñ 42 % Türkler tutýar.

Türkmenistanyň serhedindäki Bender Türkmen, Kümüşdepe, Akgala, Ambarolum, Inçeburun, Siminşäher, Daşlyburun, Kelala, Marawadepe we Jergelan ýaly şäherlerde-de ilatyn köpüsi Türkmendir.

Munuň bilen birlikde Bojnurd we Meşhed, Çabahar, Türbetjam we Tahran ýaly şäherlerde-de köp sanly Türkmen ýaşaýar.

Taryhy[düzet | çeşmäni düzet]

Türkmenleriñ Eýranda bolmalary miladynyñ başlaryna çenli daýanýar. Eýrandaky ilkinji taýpalaryñ "Gyzyl" we "Ak han" türkmenleridigi aýdylýar. 1040 njy ýylda Eýran topraklaryna höküm eden Gaznalylar bilen Seljuklaryñ arasynda geçen Dañdanakan urşynda Gaznalylaryñ ýeñilmesi bilen Eýranyñ gapysy Türkmenlere doly açyldy. Şu ýyldan soñ Türkmenler 1000 ýyllap Eýranda agalygyny gorap gezdi. Şo wagtyñ içinde Eýrany Seljuklar, Timurlar, Ilhanlylar, Ak goýunlylar we Gara goýunlylar dolandyrdy. Asyrlar boýunça Türkmenleriñ elinde galan Parslar 1925 nji ýylda medeniýeti doly eýeledi. Şundan soñra olar Türkmenleri özlerine biraz howp hökmünde görip olara garşy taýynlyklar düzüp ugradylar. Eýranda ýaşaýan Azerilerden soñra Türkmenlerin iñ köp ýaşaýan ýeri Türkmensähradaky Sünni Türkmenler bolupdyr. Bu ýer Eýrança "Deşt-e Gorgan" diýilsede Türkmenleriñ arasynda Türkmensähra diýip atlandyrylýar. Bu ýer Türkmenistanyñ çäginden başlap Hazar deñzine çenli uzaýar we bu ýer Gülistan welaýatynda ýerleşýar. Eýranda Türkmenler "Salyr", "Teke", "Ýomut" "Gökleñ", " taýpalaryndandyr. 1881 nji ýylda Eýran bilen Russiýanyñ arasynda bir şertnama gol çekilýär we bu iki ýurt tarapyndan paýlaşylýar. Şeýlelik bilen Russiýanyñ içinde galanlar Türkmenler diýip atlandyrlanda Eýrandaky galan Türkmenler "Eýran Türkmenleri" diýip atlandyryldy. Eýranda ýaşaýan Türkmenler özleriniñ azatlygy üçin 1920 njy ýyldan garşy gelip başladylar. 1924 nji ýylyñ 20 nji maýynda Türkmenler Eýran topragyndan aýrylyp garaşsyz "Türkmen respublikasy"-ny döretdiler. Türkmenler özleriniñ asyrlardyr ýaşaýan topraklarynyñ azatlygy üçin göreşýärdiler. Türkmenler Eýran bilen başa çykmak üçin güýçli serkerdelere mätäçdi, şo sebäpli harby okuw açmak gerekdi. Türkmenler Türkiýedäki serkerdeleri mugallym hökmünde çagyrdy. 1925 nji ýylda Eýran Türkmenlere uly garşylyk görkezdi. Şo wagtlar iñlisleriñ kömegi bilen tagta geçjek bolýan Ryza hanyñ tagta geçmek üçin bir garşylygy galypdy, olam Türkmenleriñ aýaga galmasyny ýatyrmakdy. 1925 nji ýylyñ iýun aýynda "Bocnurd" meýdanynda hökümet bilen Türkmenlerin arasynda kiçiräk uruşlar boldy. Bu uruşlaryñ netijesinde Eýranyn harby güýjinden ejiz gelen Türkmenler Sähra tarap çekilmeli boldylar. Şo ýylyñ iýul aýynda Türkmenleriñ ulylary aralarynda ýygnak geçirdiler we "Eýran garaşsyz Türkmen döwletini tanaýança garşylyga dowam" diýdiler. Ýöne ýygnagyñ göni yzyndan 22 nji iýulda Maşatda Hanı Moazzez we ýanyndaky adamlara "Türkmenler bilen Eýran hökümedine garşy gitdi" sebäbi bilen ölüm jezasy berildi. Bu jezalar Türkmen hereketlerini durduryp bilmedi we bu jeza Eýran hökümediniñ biraz gowşamasyna sebäp boldy. 1925 nji ýylyñ oktýabr aýyndan başlap Türkmenler Eýranlaryñ garşysynda kyn ýagdaýa düşdiler. Eýran hökümedi Türkmenleriñ köp bolýan ýerlerine garşy hereket edip Türkmenleriñ direnişini duzurdylar. Ryza hanyñ tagta geçmegi bilen birlikde Türkmenleriñ ýagdaýy has agyrlaşdy we 1925 nji ýylyñ 12 nji noýabrynda Osman Ahun we beýleki Türkmenlerin köpüsi Sähradan çekilip Türkmenistana geçmeli boldylar. 1925 nji ýylyñ dekabr aýyna geçilende bolsa Türkmenleriñ herekedi doly ýatyrlypdy. Ryza han tagta geçip, Türkmenleriñ herekedini doly ýatyrandan soñra, ýene Türkmenleriñ aýaga galmazlygy üçin birtopar işler geçirip ugrady. Bu işleriñ başynda ilki bilen Türkmenleriñ ýaragyny ýygnady. Soñra Türkmenleriñ köp bolýan her ýerine Eýran gözegçilerini goýdy. Bu zatlaryñ daşynda iñ erbedi bolsa Türkmen jemgyýetini doly ýatyrmak, Türkmenleri "Eýranlaşdyrmak" "Parslaşdyrmak" üçin Türkmen mekdepleriniñ ýapylmasydy. Muña derek Pars dili öwredýan okuwlar açylyp ugrady. Şuwagtam okuwlarda Türkmenler Parsça okaýarlar we Parsçany gowy bilýärler. Muny Türkmensähra diýlende ilkinji ýada gelen Emin Rasen gardaşymyz hem aýdypdy. Bu zatlar has ulaldy we soñra Türkmenleriñ milli eşiklerini geýmesi, milli tagamlaryny iýmesi, däp - dessurlaryny etmeleri hem gadagan edildi. Eýran hökümedi Türkmenleri has beter syndyrmak üçin gaty uly ýola baş goşdy. Eýranda ýaşaýan kürtleri Türkmenleriñ ýaşaýan ýerine göçürip, kürtleri Türkmenlere garşy ýarag hökmünde ulanjak boldy. Ýöne hökümediñ bu islegi başa barman, "Türkmen - Kürt doganlygy" peýda boldy we aralarynda hiç bir oñuşmazlyk bolmady. Türkmenler Eýranlylardan ýaragda yza galmalary bilen birlikde syýasetdede yza galypdyrlar.

Taryhdan häzirki wagta çenli[düzet | çeşmäni düzet]

Şuwagtky ýagdaýlary unudylan hökmünde diýip bileris. Türkiýe hem Eýrandaky ýaşaýan Türki halklaryndan ýekejede habar tutanok, hatda olarda o barada ýekejede maglumatam ýok, Atatürk döwründe Atatürk Eýrandaky Türkmenlere başardygyça kömek edipdir, ýöne ol ölenden soñra Türkmenler unudyldy, we şo unudylanlygy 20 nji ýüz ýylyñ soñuna çenli dowam etdi. Eýranda ýaşaýan Türkmenler özleriniñ asudalygyny, atlaryny gorap saklamak üçin ýekeje özleri öz başyna hereket etýärler. Türkmensähradaky Türkmenler 1991 nji ýylda döredilen "Dünýä Türkmenleri ynsanperwer birligi" ýygnaklarynda, şo döwrüñ hökümeti Saparmyrat Nyýazow tarapyndan ýatlanypdyr. Soñra syýasy işler maslahatlar ýüzünden Eýrandaky Türkmenler ýene ýalñyzlyga itildi.

Serediň:[düzet | çeşmäni düzet]

Eýran Türkmenleri hakynda bir wideo

Eyran Türkmenlerinden bir wideo klip: Küştdepdi