Bolgariýa

Bolgariýa

Bolgariýanyň baýdagy Bolgariýanyň gerbi
Paýtagty we iň uly şäher	Sofiýa
Resmi dili	Bolgar dili
Prezident	Rumen Radew
Baş bakan	Dimitar Glaçew (wagtlaýyn)
Gimni	Съединението прави силата (Bileleşik güýç berýär)
Puly	Lew
Telefon kody	+359
Internet TLD	.bg, .бг we .eu

Bolgariýa ýa da Bolgarystan (bolg. България ; resmi ady — Bolgariýa Respublikasy) — Gündogar Ýewropadaky döwlet. Bu ýurt Balkan ýarym adasynyň gündogar böleginde ýerleşýär. Ol demirgazykda Rumyniýa, günortada Ýunanystan we Türkiýe, günbatarda Serbiýa we Makedoniýa bilen araçäkleşýär. Ýurduň gündogar bölegini Gara deňiz ýuwýar. Onuň kenarynyň uzynlygy 378 kilometre barabardyr. Ýurduň paýtagty we iri şäheri - Sofiýa. Onda 1 milliondan gowrak adam ýaşaýar. Umumy tutýan meýdany 110,9 müň inedördül kilometrdir. Bolgariýa 2004-nji ýyldan bäri NATO-nyň we 2007-nji ýyldan bäri Ýewropa Bileleşigi agzasydyr.

Tebigaty

Bolgariýanyň tebigaty köpdürliligi bilen tapawutlanýar. Demirgazygynda göge bürenen Dunaý derýasy akýar, merkezinde bolsa dürli agaçly tokaýlyklar agdyklyk edýär, günortasynda giň düzlükler ýaýylyp ýatyr, gündogarynda Gara deňiz we onuň çägeli kenarlary bar. Ýurduň üçden iki bölegini baýyrlyklar we düzlükler tutýar. Bu ýerlerde oba hojalyk ekinleri ekilýär. Bolgariýanyň günorta-günbatar bölegini daglar tutýar. Ýurduň iň beýik gerşi Musala - 2925 kilometr. Rodopi dagy bolsa peýdaly gazylyp alynýan magdanlara örän baý.

Ilaty

Ýurduň ilatynyň sany ýyl-ýyldan artýar. Häzirki döwürde ýurtda 7,7 milliondan gowrak adam ýaşaýar. Bolgariýa çaga dogluşy babatda Ýewropada iň öňdäki orunlarda durýar. Ýurduň ilatynyň ýaş dowamlylygy erkeklerde - 68,25, aýallarda bolsa 75,56 ýyl. Ilatyň agramly bölegi şäherlerde ýaşaýar. Soňky ýyllarda obalardan şäherlere ýaşamaga gelýän adamlaryň sany barha artýar. 1976-njy ýylda şäheriň ilatynyň umumy ilatyň 59 göterimini tutýan bolsa, 1996-njy ýylda ol 70 göterime çenli artdy. Ýurduň ilatynyň agramly bölegini bolgarlar düzýär. Şeýle hem ýurtda türkler, grekler, ermeniler, ruslar we beýleki milletden bolan adamlar ýaşaýar.

Dili

Bolgar dili Hindi-Ýewropa dilleri maşgalasynyň günorta slawýan toparyna degişli bolup, ol slawýan hat ýazuwlarynyň iň gadymy nusgalarynyň biri hasaplanýar. 862-nji ýa-da 863-nji ýylda doganlar Kirili we Mefodiý grekleriň Saloniki şäherinde gadymy bolgar elipbiýini düzüpdirler. Häzirki bolgar dili XVII-XIX asyrlarda ýerli ilatyň dialektine görä täzeden düzgünleşdirilýär. 1945-nji ýylda bolsa elipbiýdäki käbir harplar aýrylyp sadalaşdyrylýar.

Şäherleri

Ýurduň senagatlaşdyrylan döwrüne çenli şäheriň ilatynyň artyşy örän haýaldy. 1950-nji ýyllarda şäherlerde ilatyň üçden bir bölegi ýaşaýardy. 1989-njy ýylda bolsa bu görkeziji iki esse artdy. Soňky maglumatlara görä, ýurtda ilaty 100 müňden köp bolan şäherleriň 9-sy hasaba alyndy. Olar: Sofiýa (bir milliondan gowrak ilaty bar), Plowdiw - 341,4 müň, Warna - 308,6 müň, Burgas-196 müň, Ruse-170 müň, Stara-Zagora-150,5 müň, Plewen-130,8 müň, Dobriç- 104,5 müň, Sliwen-106,2 müň. Ýurduň esasy portlary şeýleräk: Burgas Gara deňizde we Ruse - Dunaý derýasynda. Gara deňziň kenaryndaky Warna şäheri ýurduň iň bir şypahana sebiti hasaplanýar. Stara-Zagora şäheri Bolgariýanyň esasy dermirýol uzelini düzýär.

Döwlet gurluşy

Ýurduň Baş kanunyna laýyklykda, Bolgariýa parlament respublikasy bolup, döwlet baştutany - prezident. Ol gönüden-göni saýlawlar esasynda bäş ýyl möhlete saýlanýar. Prezident şol sanda ýurduň ýaragly güýçleriniň baş serkerde başysy hem-de milli howpsuzlyk boýunça maslahat geňeşiniň başlygydyr. Ýurduň kanun çykaryjy organy - bir palataly (Halk geňeşi) parlamentdir. Parlamentiň düzüminde 240 sany deputat bolup, olar saýlawlar esasynda dört ýyllyk möhlete saýlanýar. Olaryň arasynda saýlawlarda iň azyndan 4 göterim ses alan partiýalaryň agzalary hem bar. Parlament ýurduň baş bakany wezipä belläp ony wezipesinden boşadýar hem-de baş bakanyň teklibi boýunça ministrler kabinetiniň agzalaryny saýlaýar.

Daşary syýasaty

Bolgariýa Respublikasy dünýäniň 130-dan gowrak döwleti bilen diplomatik gatnaşyklar saklaýar. Bolgariýa Birleşen Milletler Guramasynyň agzasy bolup, 300-e golaý halkara guramalarynyň işine işjeň gatnaşýar. Bolgariýa bilen NATO-nyň arasyndaky gatnaşyklar 1990-njy ýylda ýola goýuldy. Häzir bolsa bu gatnaşyklar "Parahatçylygyň hatyrasyna hyzmatdaşlyk" meýilnamasynyň çäklerinde ösdürilýär. 1992-nji ýylyň 5-nji maýynda Bolgariýa Ýewropa Geňeşine agzalyga kabul edilýär. Bir ýyldan soň, Yewropanyň erkin söwda assosiasiýasy bilen ylalaşyga gol çekişýär.

Ykdysadyýeti

Bolgariýa Respublikasy industrial-agrar ýurt hasaplanýar. Ýurtda maşyn gurluşyk, azyk senagaty, gara we reňkli metallurgiýa, nebit-himiýa, agajy gaýtadan işleýän senagat has ösendir. Oba hojalygynda bolsa ekerançylyga uly ähmiýet berilýär. Syýahatçylyk pudagy hem ýurduň ykdysadyýetine saldamly goşant goşýar. XIX asyrda Bolgariýa oba hojalygy ýurdy hasaplanýardy. Muňa gammazdan, ýurduň dokma we aýakgap-deri senagatynda uly ösüşler gazanylypdyr. Beýik Watançylyk urşunyň öň ýanyndaky on ýyllyklaryň dowamynda ýurtda daşary ýurt maýa goýumynyň hasabyna hususy telekeçiligiň ösdürilmegine üns berilýär. Ýöne muňa garamazdan, ýurduň esasy milli girdejisiniň agramly bölegini oba hojalygyndan gelen girdeji düzýär.

1980-nji ýyllarda ýurduň ykdysadyýeti sazlaşykly ösüp başlady. Şol ýyllarda ykdysadyýetde täze dolandyryş ulgamy döredildi. Bu ulgam ykdysadyýetiň täzeden döwrebaplaşdyrylmagyna gönükdirildi.

Ykdysady geografiýasy

Bolgariýanyň umumy meýdany ykdysady taýdan üç sebite bölünýär. Olar: Günbatar, Günorta-gündogar we Demirgazyk-gündogar sebitleridir. Günbatar sebitindäki Sofiýa-Pernik senagat toplumy sebitiň ykdysadyýetiniň esasyny düzýär. Bu toplumda 30 göterim elektrik energiýasy, ýurtdaky ähli gara metallar öndürilýär. Günorta-gündogar sebitindäki Plowdiw, Burgas, Stara-Zagora we Haskowo senagat merkezlerinde reňkli metallurgiýa, himiýa senagaty, gurluşyk materiallary önümçiligi ýaly pudaklar has-da ösen. Bu sebitiň esasy oba hojalyk ekinleri şeýleräk - bugdaý, mekgejöwen. şaly, üzüm, dürli miweler we gök önümler. Demirgazyk-gündogar sebitinde bolsa maşyn gurluşyk, himiýa, dokma senagatyna uly ähmiýet berilýär.

Energetika

Peýdaly gazylyp alynýan baýlyklary bolan kömürň çykarylyşy yyl-ýyldan artýar. Bolgariýadaky nebit yataklaryny senagat taýdan özleşdirip bolmaýar. Ýurt nebiti OPEK guramasyna agza ýurtlardan we GDA ýurtlaryndan satyn alýar. Çig nebit Burgas şäheriniň golaýynda nebiti gaýtadan işleýän toplumda täzeden işlenilýär. Bu toplumda himiýa önümleriniň 100-e golaý görnüşi öndürilýär. Şeýle hem Bolgariýa GDA ýurtlaryndan tebigy gaz hem satyn alýar.

Ulag ulgamy

1993-nji ýylda ýurduň demirýollarynyň uzynlygy 6600 kilometre barabardy. 1995-nji ýylyň ahyrynda gara ýollarynyň 37 müň kilometrinde abatlaýyş işleri geçirildi. 1995-nji ýylda Bolgariýada Saraýewo halkara deniz porty açyldy. Bolgariýanyň çäginden 445 kilometr turba geçirijisi geçýär. Ýurtda 10 aeroport bolup, onun üçüsi halkara derejesinde halka hyzmat edýär.

Balykçylýgy

Bolgariýada iri döwlet we hususy balykçylyk kärhanalary bar. 1960-njy ýyllardan bari ýurtda balykçylyk bilen meşgullanýan hususy kärhanalaryň sany barha artýar. Balyklaryň 70 göterimi Atlantik okeandan tutulýar.

Maliye we bank ulgamy

Bolgariýanyň pul birligi - lew. Ýurduň merkezi banky esasy bank edarasydyr. Ol 1964-nji ýylda döredilen daşary söwda bankynyň hem gymmat bahaly kagyzlarynyň 72 göterimine eýedir. Döwlet süýşürintgiler banky ilata bank hyzmatlaryny hödürleýär. Ýurtda paýdarlar banklary 1987-nji ýylda döredilip başlandy.

Jemgyýeti

Bolgarlaryň agramly bölegi 20 bilen 30 ýaş aralygynda durmuş gurýarlar. Bolgariýa özüniň tebigy ajaýyplygy bilen hem hemmeleri haýran edýär. Ýurduň bu tebigy ajaýyplyklary daşary ýurtly jahankeşdeleri hem özüne bendi edýär. Ýurdun paýtagty Sofiýa Ýewropanyň iň gadymy şäherleriniň biri hasaplanýar. Bu şäherde köp sanly muzeýler, gadymy ýadygärlikler we özboluşly nusgawy kiliseler bar. Paýtagtyň owadan ýerleri şeýleräk: Aleksandr Newskiniň sobory (Balkan ýarym adasynyň iri prawoslaw kilisesi hasaplanýar), daşary ýurt sungaty muzeýi, Batenberg meýdany, etnografiýa muzeýi, milli taryh muzeýi (Balkan ýarym adasynyň iri muzeýi hasaplanýar), botanika bagy we ş.m. Pernik şäherinde Wizantiýa imperiýasy döwründen galan gadymy galalara duş gelmek bolýar. Bolgariýa 395-nji ýylda Wizantiýa imperiýasynyň düzüminde bolandygy üçin bu ýurduň käbir şäherlerinde şol döwürdäki taryhy ýadygärliklere gabat gelinýär.

Bolgariýanyň Bankýa sebiti termal şypahanalar merkezi hasaplanýar. Bu şypahanalar daşary ýurtly syýahatçylaryň iň bir gelim-gidimli ýeridir. Sumen şäheri Bolgariýanyň orta asyrlardaky durmuşyny açyp görkezýär. Bu şäherde Şumens galasy we ýurduň iň iri Tombul metjidi ýerleşýär. Şäheriň eteginde milli seýilgäh ýaýylyp ýatyr. Plowdiw şäherinde 3 müň omnlyk teatr we Hisar Kapiýa derwezesi bar. Şäheriň golaýynda Hiarýa şypahanasy ýerleşýär. Ol gadymy Rim döwründe hem örän meşhur şypahanalaryň biri hasaplanýan eken.

Şeýle hem ýurduň Arbanasi, Božensi, Ýetyr, Žerawna, Kopriwştisa, Kotel, Melnik, Nesebyr, Sozopol, Trýawna we Şiriko-Lyka ýaly şäherleri-de muzeýlere, taryhy ýadygärliklere örän baýdyr. Gara deňziň kenaryndaky Warna we Nesebyr şäherleri bolsa ýurduň ilatynyň agramly böleginiň dynç alýan ýeri hasaplanýar. Bolgariýada Yewropanyň iň owadan dag gowagy hem bar. Ol Ledenika diýlip atlandyrylýar.

Esasy baýramçylyklary

• 3-nji mart - Bolgariýanyň azat edilen güni,
• 6-njy sentýabr - Bolgariýanyň birleşen güni,
• 22-nji sentýabr - Bolgariýanyň garaşsyzlyk güni.