Mazmuna geçiň

Ukraina

Çykgytlary düzet
Wikipediýa, erkin ensiklopediýa
Ukraina
Ukrainanyň baýdagy Ukrainanyň gerbi
Paýtagty Kiýew
Resmi diller Ukrain dili
Prezident Wolodymyr Zelenskyý
Baş bakan Denys Şmyhal
Werhowna Rada başlygy Ruslan Stefançuk
Puly Hrywna
Telefon kody +380
Internet TLD .ua
Ukrain Karpatlary

Ukraina (ukr. Україна [ukrɑˈjinɑ]) — Gündogar Ýewropada döwlet. Günortada onuň serhetlerini Gara deňiz we Azow deňzi ýuwýar, ol gündogarda we demirgazyk-gündogarda — Russiýa, demirgazykda — Belarus, günbatarda — Polşa, Slowakiýa we Wengriýa, günorta-günbatarda — Rumyniýa we Moldawiýa bilen serhetleşýär.

Ýurduň paýtagty we iň iri şäheri — Kiýew.

Taryh

[düzet | çeşmäni düzet]
  • Miladydan öňki 4-nji asyrda altyndan ýasalan skif pektoral.
    Miladydan öňki 4-nji asyrda altyndan ýasalan skif pektoral.

Häzirki Ukrainanyň çäginde ilkinji adamlar 900-800 müň ýyl mundan ozal irki paleolit ​​eýýamynda ýüze çykypdyr. Döwrebap görnüşli adamlar - Cro-Magnons 40-35 müň ýyl mundan ozal ýokarky paleolit ​​döwründe emele gelipdir. Bular europeewropa ýaryşynyň wekilleri, taýpa guramasy bolan aw ýygnaýjylardy. Cro-Magnonlaryň ybadat merkezlerinden biri Daş mazarynyň tebigy galyndylarydy. 10,000 ýyldan gowrak ozal ilatyň köpelmegine goşant goşan buzluk eredi. Ukrainanyň landşaft bölünişi tokaý, sähra we sähra zolaklaryna bölünip, döwrebaplyga ýakyn toprak örtügi emele geldi. Ykdysadyýetiň krizisi adamlary kem-kemden köpeltmäge mejbur etdi: ekerançylyk we maldarçylyk. Küýzegärçiligiň peýda bolmagy bilen häzirki Ukrainada beöň VII-V-III müňlerçe dowam eden täze daş asyry döwri ýüze çykypdyr.

Administratiw Gurluşy

[düzet | çeşmäni düzet]

Ukrainanyň umumy tutýan meýdany 603,7 müň inedördül kilometre barabar bo­lup, ol bu görkeziji boýunça Ýewropada öňdäki orunlarda durýar. Ukraina meý­dany boýunça dünýäde 42-nji orny eýeleýär. Ukraina Russiýa Federasiýasy, Polşa, Slowakiýa, Wengriýa, Rumyniýa, Moldowa we Belarus bilen araçäkleş­ýär. Ýurduň günorta bölegini Gara we Azow deňizleri ýuwýar.

Ukraina döwleti Ýewropada baý mineral serişdeleriniň köpdürliligi bilen tapawut­lanýar. Köp ýyllaryň dowamynda Ukraina kömür, demir we marganes magdanla­ryny çykarmakda dünýäde öňdäki orunlary eýeläp geldi. Ýurduň esasy kömür känleri Donesk sebitinde ýerleşýär. Olaryň gory 109 milliard tonna barabardyr. Mundan başga-da, Lwow-Wolynsk sebitinde-de kömür gazylyp alynýar. Dnepr sebitinde goňur kömrüň 6 milliard tonna barabar käni tapyldy. Şeýle hem, Ukrai­na döwleti demir magdanlaryna hem baý ýurtdur.

Ukrainada magdan däl gazylyp alynýan baýlyklaryň köp gory bar. Bu babatda Ýewropada öňdäki orunlary eýeleýän Ukrainada nebitdakylyň (ozokerit), tebigy kükürdiň we grafitiň känleri bar.

Bu döwletiň haýwanat we ösümlik dünýäsi hem baýdyr. Ýurtda dürli ösümlikleriň görnüşleriniň 30 müňden gowragy bolup, agaçlaryň 76 görnüşi bar. Döwletiň umumy meýdanynyň 14 göterimini tokaý zolaklary tutýar. Dub, buk, sosna, ýel ýaly agaçlar agdyklyk edýär. Tebigy ösümlikler maldarçylygyň, balaryçylygyň ösmegine oňaýly täsir edýär. Dürli ösümlikler lukmançylykda-da giňden ulanyl­ýar. Ýurtda ösümlik dünýäsini goramak babatda hem iňňän uly işler alnyp baryl­ýar. Ýurtda dürli görnüşdäki goraghanalaryň 2270-e golaýy işleýär. Ýurtda haý­wanlaryň 45 müň görnüşi bolup, olaryň 28 müňüsi ýabanydyr (bu san dünýä faunasynyň 2 göterimine barabardyr). Gara deňzinde haýwanlaryň 2,4 müň gör­nüşi, Azow deňzinde bolsa 400 görnüşi bar. Iki deňziň akwatoriýasy hem balyk senagaty taýdan amatlydyr. Ukrainanyň “Gyzyl kitabyna” seýrek duş gelýän haýwanlaryň 85 görnüşi girizildi.

Ilaty: Ukrainanyň ilatynyň sany 50 million adama golaýlaýar. Ilat sany boýunça Ýewropada Germaniýadan, Italiýadan, Beýik Britaniýadan we Fransiýadan soň­ra 5-nji orunda durýar. Bu görkeziji boýunça Ýewropanyň umumy ilatynyň 7,3 göterimini, dünýä ilatynyň bolsa 1 göterimini tutýar. Ilatyň agramly bölegi şäher­lerde ýaşaýar. Oba ýerleriniň ilatynyň sany 15 milliondan geçýär.

Ukraina administratiw taýdan 24 welaýatdan we Krym awtonom respublikasyn­dan ybaratdyr. Kiýew we Sewastopol ýurduň kanunçylygy tarapyndan belleni­len ýörite derejä eýedir. Ukrainada 446 şäher, 490 etrap, 907 şäher tipli etrap­ça we 10196 sany oba bar.

Ýurduň paýtagty Kiýewiň ilatynyň sany 2 million 800 adamdyr. Kiýew häzirki wagtda Ýewropanyň iri şäherleriniň biri bolmak bilen ýurduň ylym, bilim we me­deni merkezi hasaplanýar. Bu ýerde Prezidentiň köşgi, Ýokary Rada (parla­ment), Ministrler Kabineti we ýerine ýetiriji döwlet edaralary, daşary ýurtlaryň diplomatik wekilhanalary ýerleşýär.

Kiýew Ukrainanyň maliýe merkezi hem hasaplanyp, ýurduň Milli banky, täjirçilik we beýleki ýöriteleşdirilen banklar, iri kompaniýalaryň we daşary ýurt maliýe ins­titutlarynyň wekilhanalary bar. Kiýew dünýäniň 130-dan gowrak döwleti bilen söwda-ykdysady, maliýe-kredit, ylym-bilim, saglygy goraýyş, syýahatçylyk we medeniýet ulgamlarynda hyzmatdaşlyk edýär.

Ukrainanyň ikinji uly şäheri Harkowdyr. 1,5 milliondan gowrak ilaty bolan Har­kow gadymy şäherleriň biridir. 1 million 147 müň ilatly Dnepropetrowsk şäheri ýurduň iri senagat merkezidir. Şäher 1776-njy ýylda Dnepr derýasynyň kena­rynda port şäheri hökmünde guruldy. Ilatyň sany boýunça dördünji orunda dur­ýan Donesk şäheri 1869-njy ýylda döredilip, ýurduň iri senagat merkezleriniň bi­ridir. Şol ýerde kömür magdanynyň ummasyz uly känleri bar. Odessa şäherini bilmeýän ýokdur. Ol Gara deňziň kenaryndaky esasy port şäher bolup, 1789-njy ýylda gurlupdyr. Ukraina tebigy, arhitektura ýadygärliklerine we goraghana­lara baý ýurtdur. Kiýewde 30-a golaý muzeý bar.

Daşary syýasaty: Ukraina dünýäniň ähli döwletleri bilen özara bähbitli gatnaşyk­lary ýola goýmak ugrunda uly işleri alyp barýar. Soňky ýyllarda Ukraina tarapyn­dan öňe sürülen köp sanly başlangyçlar dünýä döwletleri tarapyndan uly gol­daw tapdy. Merkezi we Gündogar Ýewropa ýurtlary bilen bir hatarda Ukraina hem Birleşen Milletler Guramasynda dünýä ykdysadyýeti bilen aýakdaş gitmek isleýän döwletlere goldaw bermek üçin birnäçe kararlaryň kabul edilmegini ga­zandy. 2000-nji ýylda Kiýewde BMG-niň wekilhanasy işläp başlady. Mundan başga-da, BMG-niň başga-da köp sanly edaralarynyň wekilhanalary hereket edýär. Ukraina 50-ä golaý iri halkara guramalaryň agzasydyr.

1995-nji ýylyň 26-njy sentýabrynda Ukraina Ýewropa Geňeşiniň doly hukukly agzalygyna saýlandy. Ukraina bu möhüm guramanyň agzasy bolmak bilen özü­niň “Ýewropa” maşgalasyna degişlidigini yglan etdi. Ýewropa Geňeşine agza bolan Ukraina bu guramanyň dürli komitetleriniň we Parlament Assambleýasy­nyň işine gatnaşýar. Kiýewde Ýewropa Geňeşiniň informasion-resminama mer­kezi hereket edýär.

Ukraina Ýewropa Bileleşiginiň Brýusseldäki ştab-kwartirasynda hemişelik wekil­hanasyny açdy. Ýurtda bolsa şol wekilhana bilen işleşýän ýörite komitet döredil­di. 1998-nji ýylyň iýunynda ýurduň Prezidenti tarapyndan Ukrainanyň Ýewropa Bileleşigine integrasiýa strategiýasy tassyklandyly. Häzirki wagtda Ukrainanyň Ýewropa Bileleşiginiň assosirlenen agzalygy boýunça ylalaşyk gazanylmagy ug­runda gepleşikleriň alnyp barylmagy göz öňünde tutulýar.

Ukraina 1992-nji ýylda Ýewropanyň Howpsuzlyk we Hyzmatdaşlyk Guramasy­nyň agzasy boldy. Häzirki wagtda Ukraina bu gurama bilen işjeň gatnaşyklary alyp barýar.

Şäherler

[düzet | çeşmäni düzet]

Çeşmeler

[düzet | çeşmäni düzet]
Çeşmesi: "https://tk.wikipedia.org/w/index.php?title=Ukraina&oldid=246090"