Hindistan

Hindistan

(Baýdak) (Gerb)

Deli şäherinde Kutb-Minar

Bombay Borsası

Hindiguşy diýlip bilinýän Hindistanyň milli guşy

Günorta Hindistan deňiz kenary

Demirgazyk Hindistandaky daglar

Hindistan parlamenti

Hindistan Respublikasy (hind. भारत गणराज्य, Bhārat Gaṇarājya^?, iňl. Republic of India) — Günorta Aziýada döwlet. Hindistan tutýan meýdany boýunça dünýäde ýedinji, ilat sany boýunça bolsa, ikinji orunda durýar. Ol günbatarda Päkistan, demirgazyk-gündogarda Hytaý, Nepal we Butan, gündogarda Bangladeş we Mýanma bilen araçäkleşýär. Mundan hem başga, Hindistanyň günorta-günbatarda Maldiw adalary, günortada Şri-Lanka we günorta-gündogarda Indoneziýa bilen deňiz araçägi bär.

National symbols of the Republic of India (Official)

National animal
National bird
National tree
National flower
National heritage animal
National aquatic marine mammal
National reptile
National heritage mammal
National fruit
National temple
National river
National mountain

UMUMY MAGLUMAT

Meý­da­ny: 3287,6 müň km2

Ila­ty: 1.1 mil­liard­dan gow­rak adam.

Paý­tag­ty: Täze Deli şä­he­ri (ila­ty 7,2 mil­li­on­dan gow­rak).

Döw­let di­li: hindi dili, ikin­ji döw­let di­li iňlis dili ha­sap­lan­ýar.

Di­ni: induizm (83%) we ys­lam

Esa­sy şä­her­le­ri: Kalkutta, Mumbaý, Madras, Haýdarabat we baş­ga­lar.

Döw­let gur­lu­şy: Parlamentar federatiw respublika.

Pul bir­li­gi: Hindi rupiýasy

Tebigaty

Hin­dis­ta­nyň ter­ri­to­ri­ýa­sy Hin­dis­tan ýa­rym ada­sy­ny Gimalaý we Karakorum daglarynyň bir bö­le­gi­ni, Hind-Gang düz­liginiň gün­do­gar bö­le­gi­ni, Bengal aýlagyn­da­ky hem-de Arap deňzin­dä­ki ada­la­ryň bir­nä­çe to­pa­ry­ny öz içi­ne al­ýar. Ke­nar ýa­ka­sy­nyň uzyn­ly­gy 12 müň inedördül kilometre go­laý. Ke­nar­la­ry pes we gow­şak dil­kaw­la­nan­dyr. Hin­dis­ta­nyň ter­ri­to­ri­ýa­sy­nyň 3/4 bö­le­gi­ne go­la­ýy düz­lük­ler we te­kiz dag­lyk­lar­dyr.

===Esa­sy der­ýa­la­ry===:

Gang, Hind, Brahmaputro, Go­da­wa­ri, Kriş­na, Nar­ba­da, Ma­ha­na­di, Ka­we­ri. 

Kölleri

Iň uly kö­li Kaş­mir jül­ge­sin­dä­ki Wular kölü­dir. De­kan te­kiz dag­ly­gyn­da­ky Lonar köli wul­kan­ly ýer­dir. Hin­dis­ta­nyň ter­ri­to­ri­ýa­sy­nyň köp bö­le­gin­de gy­zyl top­rak­lar ýaý­ran­dyr. On­da baş­ga-da gy­zyl-sa­ry fer­ral­lit, gy­zyl-go­ňur, gy­zy­lym­tyl-go­ňur, gy­zyl fer­ral­lit, çal, çal-go­ňur, çe­men, kül­jü­mek, dag-çe­men, all­ýu­wi­al top­rak­lar bar.

Hin­dis­tan ýa­rym ada­sy­nyň we Hind-Gang düz­lü­gi­niň te­bi­gy ösüm­lik­le­ri, esa­san sa­wan­na­lar­dan (aka­si­ýa, pal­ma) hem-de to­kaý­lar­dan (tik, san­dal, bam­buk) yba­rat. Hin­dis­ta­nyň de­mir­ga­zyk-gün­do­ga­ryn­da ýap­ra­gy­ny dök­ýän ga­ry­şyk to­kaý­lar, gün­ba­tar dag­la­ryň ýe­le eň­ňit­le­rin­de, Gang we Brah­ma­put­ra der­ýa­la­ry­nyň del­ta­la­ryn­da ebe­di gök öwüs­ýän ga­ry­şyk to­kaý­lar ös­ýär.

Hin­dis­ta­nyň fau­na­sy Hindi-Malaý welaýaty­na de­giş­li­dir. Süý­dem­di­ri­ji­ler­den maý­myn­lar, su­gun­lar, an­ti­lo­pa­lar has hä­si­ýet­li bo­lup, hin­di pi­li, ýol­bars, pan­te­ra, gi­ma­laý aýy­sy duş­ýar. Şir, gap­laň, kaş­mir su­gu­ny bü­tin­leý di­ýen ýa­ly gyr­lyp gu­ta­ryp­dyr. Guş­la­ryň, süý­ren­ji­le­riň we ba­lyk­la­ryň fau­na­sy baý­dyr. Hin­dis­tan­da za­po­wed­nik­le­riň we mil­li park­la­ryň 47-si bar.

Taryhy

Daş asyry döw­rün­de Hin­dis­tan­da adam­zat jem­gy­ýe­ti­niň bo­lan­ly­gy ba­ra­da ar­heo­lo­gik ta­pyn­dy­lar şa­ýat­lyk ed­ýär­ler. Hind der­ýa­sy­nyň jül­ge­sin­den ta­py­lan bü­rünç me­de­ni­ýe­ti­niň il­kin­ji se­ne­si goý­lan ga­lyn­dy­lar b.e.öň 3 müň ýyl­ly­gyň baş­la­ry­na de­giş­li­dir.

XV asy­ryň ahyr­la­ryn­da Hin­dis­tan­da il­kin­ji ko­lo­ni­al gul edi­ji­ler-por­tu­gal­lar peý­da bol­ýar. XVI asy­ryň I ýa­ry­myn­da olar de­ňiz ýa­ka­syn­da­ky oba­la­ryň en­çe­me­sin­de (Goa, Da­man, Diu we başg.) or­na­şyp, Hin­dis­ta­nyň di­ňe bir söw­da­sy­ny ele al­mak bi­len çäk­len­män, eý­sem, ba­syp alan ter­ri­to­ri­ýa­la­ry­nyň ila­ty­ny ko­lo­ni­al eksp­lua­ta­si­ýa se­ze­war ed­ýär­ler. De­mir­ga­zyk Hin­dis­ta­ny bir­leş­dir­mek Beýik Mogollar dinastiýasy döw­rün­de ama­la aşy­ryl­ýar. XVIII asy­ryň I ýa­ry­myn­dan Mo­gol­lar di­nas­ti­ýa­sy dar­ga­ýar.

XVII asy­ryň baş­la­ryn­da Hin­dis­tan­da Ýewropa söwda kapitaly peý­da bol­ýar. Hin­di tä­jir­le­ri­niň kö­me­gi bi­len iň­lis­ler, gol­land­lar, fran­suz­lar hin­di önüm­le­ri­ni sa­tyn alyp, ola­ry di­ňe bir Ýew­ro­pa däl, eý­sem, Eý­ra­na, In­do­ne­zi­ýa, Ýa­po­ni­ýa, Hy­ta­ýa we baş­ga ýurt­la­ra hem çy­ka­ryp­dyr­lar. Döw­let­le­riň, Mogol imperiýasy­nyň mi­ras­dü­şer­le­ri­niň ara­syn­da­ky tog­ta­ma­ýan uruş­lar Hin­dis­tan­da iň­lis we fran­suz çak­ny­şyk­la­ry­na ge­ti­rip­dir

Ost-Hin­dis­tan kom­pa­ni­ýa­la­ry­nyň söw­da eks­pan­si­ýa­syn­dan har­by eks­pan­si­ýa­la­ra geç­me­gi üçin amat­ly ýag­daý dö­red­ýär. Be­ýik Bri­ta­ni­ýa bi­len Fran­si­ýa­nyň ara­syn­da­ky dün­ýä­de bi­rin­ji­lik ga­zan­mak ug­run­da­ky gö­reş Hin­dis­ta­nyň ter­ri­to­ri­ýa­sy­ny hem öz içi­ne al­ýar. 1746-63-nji ýyl­lar­da Gü­nor­ta Hin­dis­tan­da Ost-Hin­dis­tan kom­pa­ni­ýa­la­ry­nyň ara­syn­da­ky dyn­gy­syz di­ýen ýa­ly al­nyp bar­lan ur­şuň ne­ti­je­sin­de iň­lis­ler öz bäs­deş­le­ri­ni do­ly der­bi-da­gyn edip, Ben­ga­li­ýa­ny ba­syp al­ýar­lar we Kar­na­ti­gi hem-de Audy was­sal ga­raş­ly­ly­ga se­ze­war ed­ýär­ler. De­li­niň ba­sy­lyp alyn­ma­gy bi­len (1803) Be­ýik Mo­gol iň­lis Ost-Hin­dis­tan kom­pa­ni­ýa­sy­nyň oý­nat­gy­sy­na öw­rül­ýär.

Hin­dis­tan­da mil­li azat edi­ji­lik he­re­ket­le­ri tä­ze­den ýo­ka­ry gö­te­ril­ýär. 1946-njy ýyl­da go­şun­da, flot­da we awia­si­ýa­da iň­lis­le­re gar­şy köp­çü­lik­le­ýin çy­kyş­lar bol­ýar. 1946-njy ýy­lyň aw­gus­tyn­da Hin­dis­tan­da J. Neru­wyň baş­tu­tan­ly­gyn­da wagt­la­ýyn hö­kü­met dü­zül­ýär. 1947-nji ýy­lyň 15-nji aw­gus­tyn­da Hin­dis­ta­nyň ter­ri­to­ri­ýa­syn­da iki sa­ny tä­ze ga­raş­syz döw­let: Hin­dis­tan we Päkistan do­mi­ni­on­la­ry dö­re­ýär. 1949-njy ýy­lyň 26-njy no­ýab­ryn­da ka­bul edi­len tä­ze Konstitusiýa bo­ýun­ça Hin­dis­tan res­pub­li­ka diý­lip jar edil­ýär. Kons­ti­tu­si­ýa 1950-nji ýy­lyň 26-njy ýan­wa­ryn­dan güý­je gir­ýär.

Halk hojalygy

Hin­dis­tan ag­rar-in­dust­ri­al ýurt. Nebit, hi­mi­ýa, al­ýu­mi­niý se­na­ga­ty, ma­şyn gur­lu­şy­gy se­na­ga­ty bar. Hin­dis­tan mi­ne­ral we ener­ge­tik re­surs­la­ra baý­dyr. Çy­ka­ryl­ýan köm­rüň 3/4 bö­le­gi di­ýen ýa­ly Da­mo­dar jül­ge­sin­de jem­le­nen­dir. Gün­ba­tar Hin­dis­tan­da tä­ze ne­bit­li-gaz­ly et­rap­lar işe gi­ri­zil­di. Atom çig ma­ly (uran mag­da­ny) ga­zy­lyp alyn­ýar. Ga­zy­lyp alyn­ýan de­mir mag­da­ny­nyň 1/2 bö­le­gi­ne go­la­ýy eks­port edil­ýär. Mar­ga­nes, slýu­da, bok­sit, al­tyn, al­maz, mis mag­dan­la­ry ga­zy­lyp alyn­ýar. 1984-85-nji ýyl­da 157 mlrd. kwt/ elekt­roe­ner­gi­ýa ön­dü­ril­di. Ga­ra we reňk­li me­tal­lur­gi­ýa, ma­şyn gur­lu­şy­gy hem me­tal iş­läp be­jer­ýän, hi­mi­ýa, se­ment, ka­gyz, dok­ma, gant, po­lig­ra­fi­ýa se­na­ga­ty ösen. Al­ýu­mi­niý se­na­ga­ty ös­ýär. Dok­ma we azyk se­na­ga­ty ýur­duň ga­dy­my pu­dak­la­ry­dyr. Azyk se­na­ga­tyn­da gant önüm­çi­li­gi esa­sy or­ny eýe­le­ýär. Hö­kü­met ow­nuk kär­ha­na­la­ryň we hü­när­ment­çi­li­giň ös­me­gi­ne gol­daw ber­ýär. 1985-nji ýyl­da de­mir ýo­ly 62 müň km-e go­laý, aw­to­mo­bil ýo­ly 1700 km. bol­dy. Esa­sy port­la­ry-Bom­beý, Kal­kut­ta we beý­le­ki­ler. Hal­ka­ra äh­mi­ýet­li ae­ro­port­la­ry Bom­beý­de, Kal­kut­ta­da, De­li­de we Mad­ras­da ýer­leş­ýär.

Esa­sy ekin­le­ri: şaly, bugdaý, arpa, mekgejöwen, gowaça, şekerçiňrik, çaý, kofe, kauçuk we baş­ga­lar.

Ýaragly güýçleri

Hin­dis­ta­nyň ýa­rag­ly güýç­le­ri gu­ry­ýer go­şun­la­ryn­dan, Hindistan howa güýçlerin­den we Harby-deňiz güýçlerin­den yba­rat. Baş ser­ker­de­ba­şy-pre­zi­dent. Go­şu­na go­ran­mak mi­nist­ri gös-gö­ni ýol­baş­çy­lyk ed­ýär. Go­şun, awia­si­ýa we flot meý­le­tin­le­ri top­la­mak ýo­ly bi­len komp­lekt­len­ýär: Hin­dis­tan­da äh­lu­mu­my har­by borç­lu­lyk ýok. Ofi­ser­ler dü­zü­mi har­by uçi­li­şe­ler­de hem-de mil­li ka­det kor­pu­syn­da taý­ýar­la­nyl­ýar. Ofi­ser­le­riň bir bö­le­gi go­şu­nyň ýö­ri­te ugur­la­ry bo­ýun­ça da­şa­ry ýurt­lar­da taý­ýar­lyk geç­ýär.

Medeniýet we milli gymmatlyklary

Medeniýeti

Hin­dis­ta­nyň me­de­ni­ýe­ti dört müň bäş ýüz ýyl­dan bä­ri ösüp gel­ýär. Ge­çen müň­ýyl­lyk­lar­da ýur­duň me­de­ni­ýe­tin­de ösüş­ler hem ga­za­nyl­dy, tä­ze-tä­ze me­de­ni ojak­lar dö­re­dil­di, saz we dür­li sun­gat gör­nüş­le­rin­de tä­ze­çil ide­ýa­lar eme­le gel­di.

Bi­li­mi

1990-njy ýyl­lar­da ýurt­da bi­lim al­ýan­la­ryň sa­ny 154 mil­li­on eken. Baş­lan­gyç, or­ta we ýo­ka­ry okuw mek­dep­le­rin­de bi­lim ber­ýän mu­gal­lym­la­ryň sa­ny tak­my­nan 3.5 mil­lio­na go­laý­dyr. Ýurt­da 15 ýaş­dan ki­çi bo­lan ça­ga­la­ra baş­lan­gyç bi­lim hök­ma­ny­dyr we mugt­dyr. 1983-nji ýyl­da ýur­duň bi­lim ul­ga­myn­da tä­ze öz­ge­riş­lik­ler ama­la aşy­ryl­dy. Bi­lim be­riş ul­ga­my bir­nä­çe bö­le­ge bö­lün­di. Baş­lan­gyç we do­ly or­ta däl mek­dep­ler­de bi­lim be­riş möh­le­ti 10 ýyl. Ýo­ka­ry okuw mek­dep­le­rin­de oka­mak üçin hök­ma­ny su­rat­da 12 ýyl­lyk do­ly or­ta mek­de­bi ta­mam­la­mak ge­rek. Ştat­lar­da­ky baş­lan­gyç mek­dep­ler­de bi­lim döw­let di­lin­de be­ril­ýär.

Ýokary bilimi barada

Uni­wer­si­tet­ler­de we beý­le­ki ýo­ka­ry teh­ni­ki mek­dep­ler­de ýaş­la­ra iň­lis di­lin­de bi­lim be­ril­ýär. Hin­dis­tan­da 226 uni­wer­si­tet, 4.7 müň ta­kyk we gu­ma­ni­tar ugur­lar­da bi­lim ber­ýän kol­lej­ler, 1.9 müň mu­gal­lym­çy­lyk, 185 in­že­ner-teh­nik we 359 luk­man­çy­lyk kol­le­ji he­re­ket ed­ýär. Ýur­duň iri uni­wer­si­tet­le­ri: Kal­kut­ta (150 müň ta­lyp), Bom­beý (150 müň ta­lyp), Ra­jast­han (150 müň ta­lyp), De­li ( 130 müň ta­lyp), M.K Gan­di adyn­da­ky uni­wer­si­tet (150 müň ta­lyp). Ýo­ka­ry okuw mek­dep­le­rin­de 6.5 mil­li­on talyp bi­lim alýar. Ol hem ýur­duň 17-23 ýaş ara­ly­gyn­da­ky ýaş­la­ryň 5-6 gö­te­ri­mi­ni tut­ýar.

Yl­my

Ýurt­da köp ugur­ly yl­my-bar­lag ojak­la­ry­nyň iň­ňän uly ul­ga­my dö­re­di­lip­dir. Ola­ryň ara­syn­da döw­le­te de­giş­li yl­my-bar­lag eda­ra­la­ry bi­len bir ha­tar­da hu­su­sy bag­lag ins­ti­tut­la­ry we la­bo­ra­to­ri­ýa­la­ry hem bar. Olar yl­myň dür­li ugur­la­ry bo­ýun­ça iş alyp barý­lar­lar. Yl­my-bar­lag ins­ti­tut­la­ryn­da däp bo­lan ylym­lar luk­man­çy­lyk, ag­ro­no­mi­ýa, we­te­ri­nar­çy­lyk, me­teo­ro­lo­gi­ýa, hä­zir­ki za­man ylym­la­ryn­dan atom ener­gi­ýa­sy, älem gi­ňiş­li­gi­niň öw­re­niş we elekt­ro­ni­ka ýa­ly ugur­lar­da iş­ler al­nyp ba­ryl­ýar.

Bol­li­wud

Ol Hin­dis­ta­nyň Mum­baý şä­he­ri­niň ki­no­in­dust­ri­ýa­sy­nyň si­no­ni­mi ha­sap­lan­ýar. ABŞ-nyň Kaliforniýa ştatyn­da­ky Golliwud meň­zeş edi­lip at­lan­dy­ry­lyp­dyr. Bolliwud Bombeý we Gol­li­wud söz­le­rin­den eme­le ge­ti­ri­lip­dir. Bol­li­wu­dda­ky meş­hur ki­no­stu­di­ýa­lar “Fil­ma­laya” we “Film City” şä­he­riň de­mir­ga­zyk bö­le­gin­de ýer­leş­ýär. Her ýyl Bol­li­wu­dyň ki­nos­tu­di­ýa­la­ryn­da 600-700 film su­ra­ta dü­şü­ril­ýär. Olar esa­sa­nam hin­di hem-­de ur­du we pen­jab dil­le­rin­de çyk­ýar.

Soň­ky ýyl­lar­da Bol­li­wu­dyň film­le­ri gün­ba­tar ýurt­la­ryn­da hem meş­hur­lyk ga­za­nyp baş­la­dy. Şo­nuň ne­ti­je­sin­de-de Bol­li­wu­dyň meş­hur akt­ýor­dyr akt­ri­sa­la­ry gü­n­ba­tar ýurt­la­ry­nyň film­le­rin­de su­ra­ta düş­mä­ge baş­la­dy­lar. Şol bir wagt­da gün­ba­tar­ly ki­no ýyl­dyz­la­ry-da Bol­li­wu­dyň film­le­rin­de esa­sy keşp­le­ri jan­lan­dyr­ma­ga hö­wes bil­dir­ýär­ler.

Dün­ýä­niň iň be­ýik yma­ra­ty

Hin­dis­tan ga­dy­my bi­na­gär­lik ýa­dy­gär­lik­le­ri­ne örän baý ýurt. Ýur­duň paý­tag­tyn­da-da şeý­le ýa­dy­gär­lik­le­riň köp san­ly­sy­na duş gel­mek bol­ýar. Bu ýer­de ga­dy­my dö­wür­ler­den bi­ziň gün­le­ri­mi­ze çen­li sak­la­nyp ga­lan kä­bir bi­na­la­ryň gur­lu­şy ak­ly­ňy haý­ran ed­ýär. My­sal üçin, Hin­dis­ta­nyň iň be­ýik yma­ra­ty bo­lan Kutb Mi­nar. On­da dür­li eý­ýam­la­ryň tä­sin nus­ga­la­ry­ny özün­de jem­le­ýän me­de­ni we di­ni mi­ra­syň ut­gaş­ma­sy­ny gör­mek bol­ýar. Di­wa­ryn­da Gur­ha­nyň aýat­la­ry hem mi­na­ra­nyň gur­lu­şy­gy ba­ra­da­ky mag­lu­mat­lar ýa­zy­lan bu ýa­dy­gär­lik şä­he­riň aja­ýyp ýe­rin­den 72 metr be­lent­li­ge ho­wa­la­nyp dur. Onuň aşak­dan ýo­kar­ly­gy­na ta­rap aý­la­nyp gid­ýän 379 bas­gan­ça­gy bar. Aýt­mak­la­ry­na gö­rä, bas­gan­ça­gyň di­ňe 156-njy­sy­na çen­li çy­kyp bol­ýar. Kutb Mi­nar­da­ky de­mir sü­tü­ni-de ha­ky­ky gud­rat di­ýip, ha­sap edip bo­lar. Be­ýik­li­gi 7 metr, ini iki adam eli­niň uzyn­ly­gy­na ba­ra­bar bo­lan bu de­mir sü­tün 4-nji asyr­da di­ki­lip­dir. 15 asyr­dan gow­rak wagt ge­çen­di­gi­ne ga­ra­maz­dan, ol he­ni­ze çen­li pos­la­man­dyr. Şol wagt­lar şeý­le uly de­mir bö­le­gi­ni nä­dip gu­ýan­dyk­la­ry we ony pos­la­maz ýa­ly nä­me eden­dik­le­ri hä­zi­re çen­li ylym­da uly syr bo­lup gal­ýar.

Lo­tos yba­dat­ha­na­sy

Lo­tos yba­dat­ha­na­sy Bahaýi dini­niň dün­ýä­niň dür­li yk­lym­la­ryn­da bar bo­lan ýe­di yma­ra­ty­nyň bi­ri­dir. Onuň tas­la­ma­sy­ny as­ly eý­ran­ly bo­lan ka­na­da­ly ar­hi­tek­tor Fariborz Sahba lotos gülü­niň keş­bin­de dö­re­dip­dir. Yba­dat­ha­na­ny gur­mak üçin se­riş­de dün­ýä bo­ýun­ça ba­haizm di­ni­ne uý­ýan­lar ta­ra­pyn­dan ýyg­na­lyp­dyr. Onuň gur­lu­şy­gy 1980-nji ýyl­da baş­la­nyp 1986-njy ýyl­da hem ta­mam­la­nyp­dyr. Yba­dat­ha­na 27 sa­ny lo­tos gü­lü­niň ýap­ra­jy­gyn­dan yba­rat bo­lup, ol be­ton­dan gur­lup­dyr we için­den owa­dan mer­mer daş­la­ry bi­len be­ze­lip­dir.

salgylanma

Zaman Türkmenistan gazeti onlaýn hyzmatyndan alyndy- http://www.zamantm.com/tm/newsDetail_getNewsById.action?newsId=53162