Hindistan

Hindistan

(Baýdak) (Gerb)

Deli şäherinde Kutb-Minar

Bombeý Biržasy

Hindiguşy diýlip bilinýän Hindistanyň milli guşy

Günorta Hindistan deňiz kenary

Demirgazyk Hindistandaky daglar

Hindistan parlament binasy

Hindistan Respublikasy (hind. भारत गणराज्य, Bhārat Gaṇarājya^?, iňl. Republic of India) — Günorta Aziýada döwlet. Hindistan tutýan meýdany boýunça dünýäde ýedinji, ilat sany boýunça bolsa, ikinji orunda durýar. Ol günbatarda Päkistan, demirgazyk-gündogarda Hytaý, Nepal we Butan, gündogarda Bangladeş we Mýanma bilen araçäkleşýär. Mundan hem başga, Hindistanyň günorta-günbatarda Maldiw adalary, günortada Şri-Lanka we günorta-gündogarda Indoneziýa bilen deňiz araçägi bär.

Serhetleri

Hindistan Günorta Aziýada, demirgazyk giňligiň 8-37-nji graduslarynyň, gündogar uzaklygyň 68-97-nji graduslarynyň aralygynda ýerleşýär. Tutýan meýdany – 3 mln.287 müň 732 inedördül km. Meýdanynyň ululygy boýunça Hindistan dünýäde 7-nji ýerde durýar. Ýurduň territoriýasy demirgazykdan günorta tarap 3219 km, gündogardan günbatara – 2977 km. uzalyp gidýär1. Umumy serhetleriniň uzynlygy 14103 km, deňiz kenarlary 7000 kilometrdir.

Hindistanyň alty sany döwlet bilen gury ýer serhedi bar. Gündogarda Bangladeş (4053 km.) we Mýanma (1463 km.), demirgazykda Hytaý (3380 km.) Nepal (1690 km.) we Butan (605 km.), günbatarda Päkistan (2912 km.) bilen araçäkleşýär. Günortada ýurduň kenarlaryny Hindi ummanynyň suwlary ýuwýar. Palk bogazy ýurdy Şri-Lanka adasy, gündogarda Bengal aýlagy, günbatarda Arap deňziniň suwlaryndan bölüp aýyrýar.

Döwlet gurluşy

Hindistanyň döwlet gurluşy federatiw respublikadyr. Onuň düzüminde 25 sany ştat we 7 soýuz territoriýasy bar. Paýtagty Deli şäheri. Ýerine ýetiriji häkimiýet Prezidente we Premýer-ministre degişlidir. Prezident döwletiň ýolbaşçysy hasaplanýar. Kanun çykaryjy häkimiýet iki palataly parlament tarapyndan amala aşyrylýar. Parlamentiň ýokary palatasyna halk palatasy, aşakysyna – ştatlaryň geňeşi diýilýär. Has täsirli syýasy partiýalary Hindi Milli Kongresi we Bharatiýa Janata Parti hasaplanýar.

Daşary syýasaty

Hindistan özbaşdak döwlet hökmünde dörän gününden başlap parahatçylyk söýüji daşary syýasat ýöredýär. Aslynda-ha Hindistanyň parahatçlyk söýüjiligi halkyň milli aňyýetinden gelip çykýar. Hindi halky öz tebigaty, dini ygtykady boýunça zorlugy, urşy ýigrenýän halk. Taryhda hindi halkynyň öz goňşularynyň üstüne çozmanlygy-da halkyň milli häsiýetinden gelip çykýar. Emma watanyny goramaga gezek gelende welin, hindiler hiç bir halkdan kem durmandy. Jawaharlal Nerunyň goşulmazlyk hereketini döretmek pikiri-de öz çeşmesini halkyň milli däbinden alypdy (seret §41!).

Hindistanyň daşary syýasatynda dünýäde parahatçylygy berkarar etmek ugrundaky göreşde birnäçe täze teklipler bilen çykyş etdi. Olaryň it möhümi 1988-nji ýyldaky dünýäni 2010-njy ýyla çenli ýadro ýaragyndan we zorlukdan halas etmek baradaky hereketleriň meýilnamasydyr. Hindistan 1985-nji ýylda döredilen Günorta Aziýa sebitiniň hyzmatdaşlygy bileleşiginiň (SAARK) agzasy bolup, Günorta Aziýa döwletleri bilen gatnaşyklarynyna üns berýär.

Hindistanyň daşary syýasatynda iň bir wawwaly ýeri onuň goňşusy Päkistan bilen gatnaşyklarydyr. Serhet dawalary bu iki ýurduň arasynda birnäçe çaknyşmalara getirdi.

Hindistan özüniň daşary syýasatynda Merkezi Aziýa sebitiniň garaşsyz döwletlerine, aýratyn-da Türkmenistan bilen däp bolan gadymy gatnaşyklary dikeltmäge üns berýär. Döwlet ýolbaşçylarynyň birek-biregiňkd resmi saparlary mahalynda özara bähbitli döwletara hyzmatdaşlygynyň hukuk binýady goýuldy. Iki döwletiň arasynda ykdysady, ylmy-tehniki we medeni babatda ýygjam gatnaşyklar ddbe öwrüldi. Iki halkyň hem göz guwanjyna öwrülen Baýram han Türkmeniň 500 ýyllyk ýubileýi 2000-nji ýylda ýurtlaryň ikisinde-de dabaraly bellenip geçildi. Hindistana türkmen gazyny eltmegiň taslamasy iki ýurduň arasyndaky uzak döwre niýetlenen hyzmatdaşlygyň aýdyň şaýadydyr.

Ilaty

Hindistan ilatynyň sany boýunça dünýäde Hytaýdan soňra ikinji ýerde durýar. Ilatynyň sany 936 mln.545 müň 814 adam (1995 ý. maglumatlary). Ilatyň ortaça gürlügi 1 inedördül km. 285 adam7. Ýurduň ilatynyň aglaba bölegini, has takygy 72%-ni indo-ariler tutýar. Olar 300-den gowrak etniki topara bölünýär. Ilatyň 25% töweregini drawidler, 3%-ni mongoloidler düzýär. Hindistanda 500-den gowrak halkyýet we taýpa bardyr. Döwlet dili hindi we iňlis dilleridir. 14 sany dil (bengal, tamil, tellugu w.b.) ýurduň dürli ştatlarynda resmi dil hökmünde ulanylýar. Hindi diliniň bir şahasy bolan urdu dili ýurduň demirgazygynda giň ýaýrandyr. Ýurtda 1652 dil we şiwe bar.

Agalyk ediji din induizm bolup, ilatyň 82,6%-ti bu dine uýýar. Ilatyň 11,4%-ti yslam, 2,4%-ti hristian dinine ynanýar. Sikhler ilatyň 2%-ne, buddaçylar bolsa 0,7%-ne barabardyr.

Dogulýanlaryň sany1000 adama 27 çagadan düşýär. Çaga ölümi 1000 çaga 76 çagadyr. Ilatyň ortaça ýaşy erkeklerde 58, aýallarda 60 ýaşdyr. Ilatyň zähmete ýaramly böleginiň 65%-ti oba hojalygynda zähmet çekýär.

Hindistan respublikasynyň milli nyşanlary (Resmi)

Milli haýwany
Milli guşy
Milli agajy
Milli güli
Milli miras haýwany
Milli deňizasty süýtemdirijisi
Milli süýrenijisi
Milli miras süýtemdirijisi
Milli miwesi
Milli ybadathanasy
Milli derýasy
Milli dagy

Geografiýa

Tebigaty

Hin­dis­ta­nyň ter­ri­to­ri­ýa­sy Hin­dis­tan ýa­rym ada­sy­ny Gimalaý we Karakorum daglarynyň bir bö­le­gi­ni, Hind-Gang düz­liginiň gün­do­gar bö­le­gi­ni, Bengal aýlagyn­da­ky hem-de Arap deňzin­dä­ki ada­la­ryň bir­nä­çe to­pa­ry­ny öz içi­ne al­ýar. Ke­nar ýa­ka­sy­nyň uzyn­ly­gy 12 müň inedördül kilometre go­laý. Ke­nar­la­ry pes we gow­şak dil­kaw­la­nan­dyr. Hin­dis­ta­nyň ter­ri­to­ri­ýa­sy­nyň 3/4 bö­le­gi­ne go­la­ýy düz­lük­ler we te­kiz dag­lyk­lar­dyr.

Kölleri

Iň uly kö­li Kaş­mir jül­ge­sin­dä­ki Wular kölü­dir. De­kan te­kiz dag­ly­gyn­da­ky Lonar köli wul­kan­ly ýer­dir. Hin­dis­ta­nyň ter­ri­to­ri­ýa­sy­nyň köp bö­le­gin­de gy­zyl top­rak­lar ýaý­ran­dyr. On­da baş­ga-da gy­zyl-sa­ry fer­ral­lit, gy­zyl-go­ňur, gy­zy­lym­tyl-go­ňur, gy­zyl fer­ral­lit, çal, çal-go­ňur, çe­men, kül­jü­mek, dag-çe­men, all­ýu­wi­al top­rak­lar bar.

Hin­dis­tan ýa­rym ada­sy­nyň we Hind-Gang düz­lü­gi­niň te­bi­gy ösüm­lik­le­ri, esa­san sa­wan­na­lar­dan (aka­si­ýa, pal­ma) hem-de to­kaý­lar­dan (tik, san­dal, bam­buk) yba­rat. Hin­dis­ta­nyň de­mir­ga­zyk-gün­do­ga­ryn­da ýap­ra­gy­ny dök­ýän ga­ry­şyk to­kaý­lar, gün­ba­tar dag­la­ryň ýe­le eň­ňit­le­rin­de, Gang we Brah­ma­put­ra der­ýa­la­ry­nyň del­ta­la­ryn­da ebe­di gök öwüs­ýän ga­ry­şyk to­kaý­lar ös­ýär.

Hin­dis­ta­nyň fau­na­sy Hindi-Malaý welaýaty­na de­giş­li­dir. Süý­dem­di­ri­ji­ler­den maý­myn­lar, su­gun­lar, an­ti­lo­pa­lar has hä­si­ýet­li bo­lup, hin­di pi­li, ýol­bars, pan­te­ra, gi­ma­laý aýy­sy duş­ýar. Şir, gap­laň, kaş­mir su­gu­ny bü­tin­leý di­ýen ýa­ly gyr­lyp gu­ta­ryp­dyr. Guş­la­ryň, süý­ren­ji­le­riň we ba­lyk­la­ryň fau­na­sy baý­dyr. Hin­dis­tan­da za­po­wed­nik­le­riň we mil­li park­la­ryň 47-si bar.

Relýefi

Ýer üstüniň gurluşy boýunça ýurdy üç sany tebigy zolaga bölmek mümkin. Dekan düzlügi Gündogar we Günbatar Gat dag ulgamy bilen gurşalandyr. Bu daglar bütin Hindi ýarym adasyny diýen ýaly gurşap alýar. Hindi-Gang düzlügi hem öz gezeginde iki bölekden durýar: gündogarda Gangyň we Brahmaputranyň çygly tropiki zolagy hem-de günbatarda gurak Tar çöllügi. Ýurduň demirgazygyny dünýäde beýik daglaryň biri Gimalaý daglary gurşap alýar. Dünýaniň ikinji beýik nokady hem-de Karakorum dag ulgamynyň iň beýik nokady Çogori (8611 m.), dünýäniň üçünji beýik nokady Kançenjanga (8586 m.), Nangarparbat (8126 m.) Hindistanda ýerleşýär.

Klimaty

Subekwatorial, musson, ýurduň demirgazygynda tropiki. Ýylyň dowamynda üç sany howa möwsümini tapawutlandyrmak bolar: gurak salkyn (noýabr-fewral), gurak yssy (mart-maý), çygly yssy (iýun-oktýabr). Hindistanyň köp böleginde gyş aýlary gurak bolýar. Diňe ýurduň demirgazyk-günbatarsynda siklonlar bilen bagly gyşdaky ygallaryň möçberi tomusdakydan köp bolýar. Ygallaryň ýyllyk mukdary Tar çöllüginde 100–250 mm. bolanlygyndan Çeranpunjide (Tamilnad ştaty) 12 müň mm. çenli üýtgäp durýar. Çeranpuji Ýer ýüzünde iň ýagyşly ýer hasaplanýar3. Martdan başlap howa gyzyp, maýyň ahyryna çenli çenli ol maksimuma ýetýär (käbir etraplarda 400 çenli). Iýunda ýagyşlar möwsümi başlanýar: temperatura pese gaçyp, howanyň çyglylygy 95%-te we ondan hem ýokary galýar. Tomusda günorta-günbatardan öwüsýän musson ýelleri çygly, ýagyşly howa akymlaryny getirýär. Sentýabr aýynda musson ýelleriniň möwsümi gutaryp, 25-270 aralygynda ortaça temperatura saklanýar. Käbir etraplarda siklonyň yzyna gaýtmagy harasatlar, hatda taýfunlar (ýeliň tizligi 100 km/sagada çenli) bilen utgaşýar. Noýabr-fewral aýlarynda demirgazyk-gündogardan öwüsýän passat ýelleri gurak howanyň saklanmagyna özüniň täsirini ýetirýär.

Gazylyp alynýan baýlyklary

Kömür Hindistanyň esasy tebigy baýlyklarynyň biridir. Hindistan daşkömri gazyp almakda dünýäde 4-nji, gorlary boýunça 5-nji, eksport etmekde 7-nji ýerde durýar4. Gujaratda we Assamda tebigy gazyň gorlary bar. Ýurtda atom energetikasy üçin ýaramly uran bar. Demir magdanlarynyň umumy gorlary boýunça (27,3 mlrd. t.) Hindistan dünýäde ilkinji ýerlerde durýar5. Hromitiň gorlary 14 mln.t.,marganesiňki – 180-195 mln.t., mis magdanynyňky – 266 mln.t., gurşun-sink magdany – 110 mln.t.ýetýär. Ýurtdaky boksitleriň gorlary 3,5 mlrd.t. barabar bolup, bu babatda Hindistan dünýäde bu çig maly öndürýän Ýamaýka, Kamerun, Braziliýa ýaly döwletlerden soň 4-nji ýerde durýar.

Derýalary

Ýurduň içinden Gang, Brahmaputra, Godawari, Narmada, Krişna, Mahanadi, Kaweri, Tapti ýaly esasy derýalar akyp geçýär.

Ykdysadyýet

70-nji ýyllaryň birinji ýarymynda Hindistanyň ykdysadyýeti iň bir kyn döwri başdan geçirdi. Bu döwürde kd ýyllar gurakçylyk, kd ýyllar güýçli sil suwlarynyň basmagy ýaly tebigy betbagtçylyklar ýutda azyk ýetmezçiligini döretdi. Üstesine-de 1971-nji ýylyň hindi-päkistan urşy döwründe Bangladeşden gaçyp, 10 mln. bosgunyň Hindistana gelmegi “durnanyň üstüne urna” diýleni boldy. 70-nji ýyllaryň ahyrlarynda Janati Parti ykdysadyýeti kadalaşdyrmagy başarmady.

80-nji ýyllarda Hindistanyň ykdysady ösüşi durgunlylyk döwrüni başdan geçirdi. Hökümetiň 90-njy ýyllarda oba hojalyk önümçiligini ösdürmäge gönükdirilen çäreleriniň netijesinde Hindistan özüni oba hojalyk önümleri bilen üpjün edip, hat-da 1992-1993-nji ýyllarda gallanyň 300 müň tonnasyny daşary ýurtlara çykarmagy başardy.

Hindistanyň senagaty babatda aýdylanda hususy we döwlet pudagynyň utgaşykly işlemegi ýola goýuldy. Döwlet pudagy nebit we nebit önümlerini, daşkömri, elektrik energiýasyny öndürmegi esasan öz elinde saklady. Umuman, ýurtda öndürilýän senagat önüminiň 40% çemesini döwlet pudagy berýärdi. Hususy pudak esasan maşyn gurluşygy, ýeňil senagaty, oba hojalygyny, hyzmat ediş ulgamyny öz elinde saklaýar.

Hindistan ilkinji gezek 1980-nji ýylda özüniň ilkinji hemrasyny kosmosa uçurmagy başardy. 90-njy ýyllardy Hindistan kosmosy özleşdirmekde dünýäniň öňdebaryjy 10 döwletiniň birine öwrüldi. Hindistan demir ýollarynyň uzynlygy boýunça dünýäde 4-nji, ylmy-tehniki hünärmenleriniň sany boýunça 3-nji orna geçdi. Emma, milli girdejiniň ilatyň jan başyna düşüşi boýunça dünýäde yzdadyr.

Taryhy

Daş asyry döw­rün­de Hin­dis­tan­da adam­zat jem­gy­ýe­ti­niň bo­lan­ly­gy ba­ra­da ar­heo­lo­gik ta­pyn­dy­lar şa­ýat­lyk ed­ýär­ler. Hind der­ýa­sy­nyň jül­ge­sin­den ta­py­lan bü­rünç me­de­ni­ýe­ti­niň il­kin­ji se­ne­si goý­lan ga­lyn­dy­lar b.e.öň 3 müň ýyl­ly­gyň baş­la­ry­na de­giş­li­dir.

XV asy­ryň ahyr­la­ryn­da Hin­dis­tan­da il­kin­ji ko­lo­ni­al gul edi­ji­ler-por­tu­gal­lar peý­da bol­ýar. XVI asy­ryň I ýa­ry­myn­da olar de­ňiz ýa­ka­syn­da­ky oba­la­ryň en­çe­me­sin­de (Goa, Da­man, Diu we başg.) or­na­şyp, Hin­dis­ta­nyň di­ňe bir söw­da­sy­ny ele al­mak bi­len çäk­len­män, eý­sem, ba­syp alan ter­ri­to­ri­ýa­la­ry­nyň ila­ty­ny ko­lo­ni­al eksp­lua­ta­si­ýa se­ze­war ed­ýär­ler. De­mir­ga­zyk Hin­dis­ta­ny bir­leş­dir­mek Beýik Mogollar dinastiýasy döw­rün­de ama­la aşy­ryl­ýar. XVIII asy­ryň I ýa­ry­myn­dan Mo­gol­lar di­nas­ti­ýa­sy dar­ga­ýar.

XVII asy­ryň baş­la­ryn­da Hin­dis­tan­da Ýewropa söwda kapitaly peý­da bol­ýar. Hin­di tä­jir­le­ri­niň kö­me­gi bi­len iň­lis­ler, gol­land­lar, fran­suz­lar hin­di önüm­le­ri­ni sa­tyn alyp, ola­ry di­ňe bir Ýew­ro­pa däl, eý­sem, Eý­ra­na, In­do­ne­zi­ýa, Ýa­po­ni­ýa, Hy­ta­ýa we baş­ga ýurt­la­ra hem çy­ka­ryp­dyr­lar. Döw­let­le­riň, Mogol imperiýasy­nyň mi­ras­dü­şer­le­ri­niň ara­syn­da­ky tog­ta­ma­ýan uruş­lar Hin­dis­tan­da iň­lis we fran­suz çak­ny­şyk­la­ry­na ge­ti­rip­dir

Ost-Hin­dis­tan kom­pa­ni­ýa­la­ry­nyň söw­da eks­pan­si­ýa­syn­dan har­by eks­pan­si­ýa­la­ra geç­me­gi üçin amat­ly ýag­daý dö­red­ýär. Be­ýik Bri­ta­ni­ýa bi­len Fran­si­ýa­nyň ara­syn­da­ky dün­ýä­de bi­rin­ji­lik ga­zan­mak ug­run­da­ky gö­reş Hin­dis­ta­nyň ter­ri­to­ri­ýa­sy­ny hem öz içi­ne al­ýar. 1746-63-nji ýyl­lar­da Gü­nor­ta Hin­dis­tan­da Ost-Hin­dis­tan kom­pa­ni­ýa­la­ry­nyň ara­syn­da­ky dyn­gy­syz di­ýen ýa­ly al­nyp bar­lan ur­şuň ne­ti­je­sin­de iň­lis­ler öz bäs­deş­le­ri­ni do­ly der­bi-da­gyn edip, Ben­ga­li­ýa­ny ba­syp al­ýar­lar we Kar­na­ti­gi hem-de Audy was­sal ga­raş­ly­ly­ga se­ze­war ed­ýär­ler. De­li­niň ba­sy­lyp alyn­ma­gy bi­len (1803) Be­ýik Mo­gol iň­lis Ost-Hin­dis­tan kom­pa­ni­ýa­sy­nyň oý­nat­gy­sy­na öw­rül­ýär.

Hin­dis­tan­da mil­li azat edi­ji­lik he­re­ket­le­ri tä­ze­den ýo­ka­ry gö­te­ril­ýär. 1946-njy ýyl­da go­şun­da, flot­da we awia­si­ýa­da iň­lis­le­re gar­şy köp­çü­lik­le­ýin çy­kyş­lar bol­ýar. 1946-njy ýy­lyň aw­gus­tyn­da Hin­dis­tan­da J. Neru­wyň baş­tu­tan­ly­gyn­da wagt­la­ýyn hö­kü­met dü­zül­ýär. 1947-nji ýy­lyň 15-nji aw­gus­tyn­da Hin­dis­ta­nyň ter­ri­to­ri­ýa­syn­da iki sa­ny tä­ze ga­raş­syz döw­let: Hin­dis­tan we Päkistan do­mi­ni­on­la­ry dö­re­ýär. 1949-njy ýy­lyň 26-njy no­ýab­ryn­da ka­bul edi­len tä­ze Konstitusiýa bo­ýun­ça Hin­dis­tan res­pub­li­ka diý­lip jar edil­ýär. Kons­ti­tu­si­ýa 1950-nji ýy­lyň 26-njy ýan­wa­ryn­dan güý­je gir­ýär.

Halk hojalygy

Hin­dis­tan ag­rar-in­dust­ri­al ýurt. Nebit, hi­mi­ýa, al­ýu­mi­niý se­na­ga­ty, ma­şyn gur­lu­şy­gy se­na­ga­ty bar. Hin­dis­tan mi­ne­ral we ener­ge­tik re­surs­la­ra baý­dyr. Çy­ka­ryl­ýan köm­rüň 3/4 bö­le­gi di­ýen ýa­ly Da­mo­dar jül­ge­sin­de jem­le­nen­dir. Gün­ba­tar Hin­dis­tan­da tä­ze ne­bit­li-gaz­ly et­rap­lar işe gi­ri­zil­di. Atom çig ma­ly (uran mag­da­ny) ga­zy­lyp alyn­ýar. Ga­zy­lyp alyn­ýan de­mir mag­da­ny­nyň 1/2 bö­le­gi­ne go­la­ýy eks­port edil­ýär. Mar­ga­nes, slýu­da, bok­sit, al­tyn, al­maz, mis mag­dan­la­ry ga­zy­lyp alyn­ýar. 1984-85-nji ýyl­da 157 mlrd. kwt/ elekt­roe­ner­gi­ýa ön­dü­ril­di. Ga­ra we reňk­li me­tal­lur­gi­ýa, ma­şyn gur­lu­şy­gy hem me­tal iş­läp be­jer­ýän, hi­mi­ýa, se­ment, ka­gyz, dok­ma, gant, po­lig­ra­fi­ýa se­na­ga­ty ösen. Al­ýu­mi­niý se­na­ga­ty ös­ýär. Dok­ma we azyk se­na­ga­ty ýur­duň ga­dy­my pu­dak­la­ry­dyr. Azyk se­na­ga­tyn­da gant önüm­çi­li­gi esa­sy or­ny eýe­le­ýär. Hö­kü­met ow­nuk kär­ha­na­la­ryň we hü­när­ment­çi­li­giň ös­me­gi­ne gol­daw ber­ýär. 1985-nji ýyl­da de­mir ýo­ly 62 müň km-e go­laý, aw­to­mo­bil ýo­ly 1700 km. bol­dy. Esa­sy port­la­ry-Bom­beý, Kal­kut­ta we beý­le­ki­ler. Hal­ka­ra äh­mi­ýet­li ae­ro­port­la­ry Bom­beý­de, Kal­kut­ta­da, De­li­de we Mad­ras­da ýer­leş­ýär.

Esa­sy ekin­le­ri: şaly, bugdaý, arpa, mekgejöwen, gowaça, şekerçiňrik, çaý, kofe, kauçuk we baş­ga­lar.

Ýaragly güýçleri

Hin­dis­ta­nyň ýa­rag­ly güýç­le­ri gu­ry­ýer go­şun­la­ryn­dan, Hindistan howa güýçlerin­den we Harby-deňiz güýçlerin­den yba­rat. Baş ser­ker­de­ba­şy-pre­zi­dent. Go­şu­na go­ran­mak mi­nist­ri gös-gö­ni ýol­baş­çy­lyk ed­ýär. Go­şun, awia­si­ýa we flot meý­le­tin­le­ri top­la­mak ýo­ly bi­len komp­lekt­len­ýär: Hin­dis­tan­da äh­lu­mu­my har­by borç­lu­lyk ýok. Ofi­ser­ler dü­zü­mi har­by uçi­li­şe­ler­de hem-de mil­li ka­det kor­pu­syn­da taý­ýar­la­nyl­ýar. Ofi­ser­le­riň bir bö­le­gi go­şu­nyň ýö­ri­te ugur­la­ry bo­ýun­ça da­şa­ry ýurt­lar­da taý­ýar­lyk geç­ýär.

Medeniýeti we milli gymmatlyklary

Medeniýeti

Hin­dis­ta­nyň me­de­ni­ýe­ti dört müň bäş ýüz ýyl­dan bä­ri ösüp gel­ýär. Ge­çen müň­ýyl­lyk­lar­da ýur­duň me­de­ni­ýe­tin­de ösüş­ler hem ga­za­nyl­dy, tä­ze-tä­ze me­de­ni ojak­lar dö­re­dil­di, saz we dür­li sun­gat gör­nüş­le­rin­de tä­ze­çil ide­ýa­lar eme­le gel­di.

Bi­li­mi

1990-njy ýyl­lar­da ýurt­da bi­lim al­ýan­la­ryň sa­ny 154 mil­li­on eken. Baş­lan­gyç, or­ta we ýo­ka­ry okuw mek­dep­le­rin­de bi­lim ber­ýän mu­gal­lym­la­ryň sa­ny tak­my­nan 3.5 mil­lio­na go­laý­dyr. Ýurt­da 15 ýaş­dan ki­çi bo­lan ça­ga­la­ra baş­lan­gyç bi­lim hök­ma­ny­dyr we mugt­dyr. 1983-nji ýyl­da ýur­duň bi­lim ul­ga­myn­da tä­ze öz­ge­riş­lik­ler ama­la aşy­ryl­dy. Bi­lim be­riş ul­ga­my bir­nä­çe bö­le­ge bö­lün­di. Baş­lan­gyç we do­ly or­ta däl mek­dep­ler­de bi­lim be­riş möh­le­ti 10 ýyl. Ýo­ka­ry okuw mek­dep­le­rin­de oka­mak üçin hök­ma­ny su­rat­da 12 ýyl­lyk do­ly or­ta mek­de­bi ta­mam­la­mak ge­rek. Ştat­lar­da­ky baş­lan­gyç mek­dep­ler­de bi­lim döw­let di­lin­de be­ril­ýär.

Ýokary bilimi barada

Uni­wer­si­tet­ler­de we beý­le­ki ýo­ka­ry teh­ni­ki mek­dep­ler­de ýaş­la­ra iň­lis di­lin­de bi­lim be­ril­ýär. Hin­dis­tan­da 226 uni­wer­si­tet, 4.7 müň ta­kyk we gu­ma­ni­tar ugur­lar­da bi­lim ber­ýän kol­lej­ler, 1.9 müň mu­gal­lym­çy­lyk, 185 in­že­ner-teh­nik we 359 luk­man­çy­lyk kol­le­ji he­re­ket ed­ýär. Ýur­duň iri uni­wer­si­tet­le­ri: Kal­kut­ta (150 müň ta­lyp), Bom­beý (150 müň ta­lyp), Ra­jast­han (150 müň ta­lyp), De­li ( 130 müň ta­lyp), M.K Gan­di adyn­da­ky uni­wer­si­tet (150 müň ta­lyp). Ýo­ka­ry okuw mek­dep­le­rin­de 6.5 mil­li­on talyp bi­lim alýar. Ol hem ýur­duň 17-23 ýaş ara­ly­gyn­da­ky ýaş­la­ryň 5-6 gö­te­ri­mi­ni tut­ýar.

Yl­my

Ýurt­da köp ugur­ly yl­my-bar­lag ojak­la­ry­nyň iň­ňän uly ul­ga­my dö­re­di­lip­dir. Ola­ryň ara­syn­da döw­le­te de­giş­li yl­my-bar­lag eda­ra­la­ry bi­len bir ha­tar­da hu­su­sy bag­lag ins­ti­tut­la­ry we la­bo­ra­to­ri­ýa­la­ry hem bar. Olar yl­myň dür­li ugur­la­ry bo­ýun­ça iş alyp barý­lar­lar. Yl­my-bar­lag ins­ti­tut­la­ryn­da däp bo­lan ylym­lar luk­man­çy­lyk, ag­ro­no­mi­ýa, we­te­ri­nar­çy­lyk, me­teo­ro­lo­gi­ýa, hä­zir­ki za­man ylym­la­ryn­dan atom ener­gi­ýa­sy, älem gi­ňiş­li­gi­niň öw­re­niş we elekt­ro­ni­ka ýa­ly ugur­lar­da iş­ler al­nyp ba­ryl­ýar.

Bol­li­wud

Ol Hin­dis­ta­nyň Mum­baý şä­he­ri­niň ki­no­in­dust­ri­ýa­sy­nyň si­no­ni­mi ha­sap­lan­ýar. ABŞ-nyň Kaliforniýa ştatyn­da­ky Golliwud meň­zeş edi­lip at­lan­dy­ry­lyp­dyr. Bolliwud Bombeý we Gol­li­wud söz­le­rin­den eme­le ge­ti­ri­lip­dir. Bol­li­wu­dda­ky meş­hur ki­no­stu­di­ýa­lar “Fil­ma­laya” we “Film City” şä­he­riň de­mir­ga­zyk bö­le­gin­de ýer­leş­ýär. Her ýyl Bol­li­wu­dyň ki­nos­tu­di­ýa­la­ryn­da 600-700 film su­ra­ta dü­şü­ril­ýär. Olar esa­sa­nam hin­di hem-­de ur­du we pen­jab dil­le­rin­de çyk­ýar.

Soň­ky ýyl­lar­da Bol­li­wu­dyň film­le­ri gün­ba­tar ýurt­la­ryn­da hem meş­hur­lyk ga­za­nyp baş­la­dy. Şo­nuň ne­ti­je­sin­de-de Bol­li­wu­dyň meş­hur akt­ýor­dyr akt­ri­sa­la­ry gü­n­ba­tar ýurt­la­ry­nyň film­le­rin­de su­ra­ta düş­mä­ge baş­la­dy­lar. Şol bir wagt­da gün­ba­tar­ly ki­no ýyl­dyz­la­ry-da Bol­li­wu­dyň film­le­rin­de esa­sy keşp­le­ri jan­lan­dyr­ma­ga hö­wes bil­dir­ýär­ler.

Dün­ýä­niň iň be­ýik yma­ra­ty

Hin­dis­tan ga­dy­my bi­na­gär­lik ýa­dy­gär­lik­le­ri­ne örän baý ýurt. Ýur­duň paý­tag­tyn­da-da şeý­le ýa­dy­gär­lik­le­riň köp san­ly­sy­na duş gel­mek bol­ýar. Bu ýer­de ga­dy­my dö­wür­ler­den bi­ziň gün­le­ri­mi­ze çen­li sak­la­nyp ga­lan kä­bir bi­na­la­ryň gur­lu­şy ak­ly­ňy haý­ran ed­ýär. My­sal üçin, Hin­dis­ta­nyň iň be­ýik yma­ra­ty bo­lan Kutb Mi­nar. On­da dür­li eý­ýam­la­ryň tä­sin nus­ga­la­ry­ny özün­de jem­le­ýän me­de­ni we di­ni mi­ra­syň ut­gaş­ma­sy­ny gör­mek bol­ýar. Di­wa­ryn­da Gur­ha­nyň aýat­la­ry hem mi­na­ra­nyň gur­lu­şy­gy ba­ra­da­ky mag­lu­mat­lar ýa­zy­lan bu ýa­dy­gär­lik şä­he­riň aja­ýyp ýe­rin­den 72 metr be­lent­li­ge ho­wa­la­nyp dur. Onuň aşak­dan ýo­kar­ly­gy­na ta­rap aý­la­nyp gid­ýän 379 bas­gan­ça­gy bar. Aýt­mak­la­ry­na gö­rä, bas­gan­ça­gyň di­ňe 156-njy­sy­na çen­li çy­kyp bol­ýar. Kutb Mi­nar­da­ky de­mir sü­tü­ni-de ha­ky­ky gud­rat di­ýip, ha­sap edip bo­lar. Be­ýik­li­gi 7 metr, ini iki adam eli­niň uzyn­ly­gy­na ba­ra­bar bo­lan bu de­mir sü­tün 4-nji asyr­da di­ki­lip­dir. 15 asyr­dan gow­rak wagt ge­çen­di­gi­ne ga­ra­maz­dan, ol he­ni­ze çen­li pos­la­man­dyr. Şol wagt­lar şeý­le uly de­mir bö­le­gi­ni nä­dip gu­ýan­dyk­la­ry we ony pos­la­maz ýa­ly nä­me eden­dik­le­ri hä­zi­re çen­li ylym­da uly syr bo­lup gal­ýar.

Lo­tos yba­dat­ha­na­sy

Lo­tos yba­dat­ha­na­sy Bahaýi dini­niň dün­ýä­niň dür­li yk­lym­la­ryn­da bar bo­lan ýe­di yma­ra­ty­nyň bi­ri­dir. Onuň tas­la­ma­sy­ny as­ly eý­ran­ly bo­lan ka­na­da­ly ar­hi­tek­tor Fariborz Sahba lotos gülü­niň keş­bin­de dö­re­dip­dir. Yba­dat­ha­na­ny gur­mak üçin se­riş­de dün­ýä bo­ýun­ça ba­haizm di­ni­ne uý­ýan­lar ta­ra­pyn­dan ýyg­na­lyp­dyr. Onuň gur­lu­şy­gy 1980-nji ýyl­da baş­la­nyp 1986-njy ýyl­da hem ta­mam­la­nyp­dyr. Yba­dat­ha­na 27 sa­ny lo­tos gü­lü­niň ýap­ra­jy­gyn­dan yba­rat bo­lup, ol be­ton­dan gur­lup­dyr we için­den owa­dan mer­mer daş­la­ry bi­len be­ze­lip­dir.

Çeşme

Zaman Türkmenistan gazeti - http://www.zamantm.com/tm/newsDetail_getNewsById.action?newsId=53162 Archived 2016-03-05 at the Wayback Machine