Gypjaklar

Wikipediýa, erkin ensiklopediýa
Gypjaklaryň meýdany 1200-nji ýyl
Deşt-i Gypjak

Gypjaklar, Kipçaklar ýa-da Gumanlar ( Rusça : По́ловцы Polowtsy ýa-da Кума́ны Kuman, Hytaý : 钦察, Qīnça) gadymy türk halklarynyň biridir. Olaryň dili Gypjak bolup, üç şahada ösüp, soňra Gypjak dilleriniň çeşmesine öwrüldi.

Iň azyndan 8-nji asyrdan bäri belli bolan kıbçak / kipçak adyndan başga-da bir türk jemgyýeti üçin jemi ýedi at, üç ýerli (türk) we dört daşary ýurtly kesgitlenildi:

  1. Yslam taryhynda we geografiýa edebiýatynda görlen we soňra Mongol we Hytaý çeşmelerinde tapylan beýleki türk taýpalary tarapyndan ulanylýan Kipçak ;
  2. Wizantiýa ýazyjylary tarapyndan köplenç ulanylýan we rus, gündogar we latyn çeşmelerinde seýrek duş gelýän Kuman ;
  3. Köplenç wengerler tarapyndan kabul edilen we birnäçe arap geografiýa kitaplarynda duş gelýän kun atlary ene sözler bolsa-da;
  4. XI asyrdan bäri rus tekstlerinde tapylan polowetler ;
  5. Bremen adamy 11-nji asyryň latyn eserinde agzap geçen palladi ;
  6. 13-nji asyrda orta nemes we latyn tekstlerinde peýda bolan valwen ;
  7. Edessanyň Mateosyň XII asyra degişli ermeni kitabynda agzap geçen xarteshkiň atlary, goňşy gatnaşyklardan soň terjime edilen söz. Türk we beýleki dillerde Kipçak-Kuman sözleri saryýagyz manyny berýär. [1]

Gypjaklar, beýleki türk taýpalary ýaly, "saryýagyz" we açyk reňkli göz ýagdaýyna eýe. [2] [3] Mundan başga-da, käbir pikirlerde etnoniýanyň rus görnüşi bolan polovets adynyň slawýan dillerinde hemişe sary däl, käte gök (göz) görkezýändigi aýdylýar. [4]

Taryh[düzet | çeşmäni düzet]

Knez Igoryň Igor eposynda polowts bilen bolan söweşinden soň (Suratkeş: Wiktor Vasnetsow )

Gypjak, 9-11. asyrlar boýy Irtyş taýpalarynyň Kimekleri bilen baglanyşdy. Bular 8-9. Asyr töweregi Merkezi Aziýadan Urala geçip, bu ýerde artykmaçlyk gurupdyrlar. Soňra olary Sir Darýa taýpalarynda, Oguzlar bilen gapdalynda we Merkezi Aziýada ýaýrandygyny görýäris. Mongol çozuşyndan ozal gypjaklar Sir Darýa, ildil we Don arasynda, Kawkaz we Krym daglarynda, Hazaryň demirgazyk düzlüginde we häzirki Gazagystanyň merkezi we demirgazyk-günbatar böleginde ýaşapdyr we Eýranda köp sanly türk taýpasy bilen garyşypdyr, Siriýa, Russiýa, Gündogar Europeewropa we Wizantiýa bilen harby, söwda we ykdysady gatnaşyklar ýola goýuldy Öň " Mafazat Al-guz " (Oguz sährasy) ady bilen tanalýan ýerler indi XIII. asyrda Deşt-i Gypjak diýlip atlandyrylyp başlandy. Bu döwürden soň Hytaýdan Don derýasyna, Uraldan Gara deňzine çenli ýaýran Gypjaklar uly işjeňlik bilen meşgullandy.

Gypjak balbaly, XII asyr. ( Lugansk )

Wengriýaly taryhçylardan alnan maglumata görä, 1020 töweregi Günbatar Sibirde Kimek- Gypjak taýpalarynyň uly birleşigi bolupdyr. Gumanlar ( Wengriýa Kun) taýpa gurluşynyň üçünji möhüm adamlary, Kunlar we Sariklerden başga-da bu döwürde birleşdiler we birleşdiler; Soňra has meşhur bolan Cuman taýpasy ady bu döwürde ýüze çykypdyr. Bu döwürde görlen Guman-Gypjak taýpalarynyň birleşmezinden ozal, Guman halky gündogarda has köp ýaşap ýörkä, Sary uýgurlary ýeňip, ýurtlaryny basyp alyp, bu adamlaryň käbirini özlerine baglapdyr. Ynha, Guman-sary uýgur birleşmesi, X asyryň ikinji ýarymynda, Kitaýlaryň we goňşulary Keýiň basyşy bilen günbatara Oguz we Karluk topraklaryna tarap ugrady. Bu göçümiň dowam etmegi bilen ýokarda ady agzalan Oguz sährasy taryhy çeşmelerde Kipçak sährasy hökmünde peýda bolup başlar. Taryhda seýrek duş gelýän ýöriş, 11-nji asyrda rus şazadalaryna garşy birnäçe ýeňişden soň Karpatlylara, Balkanlara çenli dowam eder. Bu görnüşde ösen Gypjak-Guman barlygy, XIII asyryň ahyryna çenli bu sebitde kesgitleýji güýç bolup durýar. Gypjak serkerdesi Toktemirusyň ogly Basbug Basarapa, Balkanlarda Wallahian-Moldowa şazadasyny esaslandyrdy. Möhüm Gypjak başlyklaryndan biri bolan Copk (it) rus knezlerine ýygy-ýygydan hüjüm edip, Krymyň kenar ýakasyndaky ýüküni ýeňletdi we ruslary Sibir sebitinde türmä basdy.

Ukrainada tapylan Kipçaklardan balballar ( Dnipro )

Esasanam XIII asyrda, Mongol çozuşlarynyň öňünde asewraziýa sähralarynda giň meýdana ýaýran Gypjaklar dinamiki güýç hökmünde goňşy döwletleriň gorkunç duşmanlary we käwagt ygtybarly ýaranlarydy, ýöne olar gaty bölünipdi. taryhda olaryň adyny göterýän döwleti terk edip bilmedi.

Gumanlardan sebite miras galan başga bir at Kemençe. Kemençe Gumanlarda şahsy at hökmünde hem ulanylýar. 1290-njy ýylda Wengriýa şasy IV. Laszlony öldüren kumanlaryň birine Kemençe diýilýär. Kemençe adyny Gumanyň ýaýran ýerlerinde görmek bolýar. Krym ýarym adasyndaky Kemençe, Küçük Kemençe we Murzatar Kemençe atly obalar olaryň käbiri. Gagauzdaky Kemençe sözüniň manysy skripka, Kemençe oýnamak bilen oýnan oýnuň ady Horo.

Anadolydaky Gümüşhane, Baýburt we Artwin etraplary bolan Şawşat we Yusufusufeli ýaly sebitlerdäki Gypjak elementleri toponimiýa we etnografiýa gözleglerinden soň bolup biler. [5]

Mongol çozuşy[düzet | çeşmäni düzet]

1237-nji ýylda Mongol imperiýasy tarapyndan hüjüm edilip, 1239-njy ýylda doly ýeňildi. Bu ýeňlişden soň, gypjaklaryň käbiri häzirki Russiýanyň, Ukrainanyň we Gazagystanyň çäginde döredilen Altyn Ordanyň özygtyýarlylygy astynda galdy. Beýleki bölekler Deşt-i Gypjak ýerlerinden dürli sebitlere ýaýrady.

Müsürdäki mamluklar[düzet | çeşmäni düzet]

Gypjaklaryň esasy sebitlerinden başga-da, Müsür sebiti söweşiji güýç we gul hökmünde gelen sebitdir (Ar: mamluk). Wagtyň geçmegi bilen bu sebitdäki agalygy ele aldylar we Mamluk döwletini döretdiler. Şeýlelik bilen, Müsürde Deňiz Mamluklary diýlip atlandyrylýan dinastiýany esaslandyrdylar. Mamluklaryň iň möhüm hökümdary Soltan Baýbars Krym ýarym adasynda dünýä indi. Mamluklaryň Müsüriň taryhynda möhüm orny bar; Kutuz, Aýbek, Aktaý we Kalawun ýaly möhüm Kipçak harby serkerdeleri tälim aldy. Bu serkerdeleriň güýji Müsüri mongol çozuşyndan goraýardy.

Wengriýadaky Kunlar[düzet | çeşmäni düzet]

Mongollar Gypjak topragyna çozandan soň, Başbuğ Köteniň ýolbaşçylygyndaky takmynan 40,000 maşgaladan ybarat topar häzirki Wengriýa gidip, Kuns atly etnik topary döretdi. Gypjak beýleriniň biri bolan Kemençe Wengriýa korolyny öldürdi we öldürdi. Wengriýaly Gypjaklaryň hristianlar hökmünde dilini we medeniýetini ýitirendigi barada pikir edildi, ýöne soňky ýyllarda Beýik Cumanistan şäheri, ýagny Nagykunsag şäheriniň Karsak töwereginde 75,000 töweregi Kipçak türkiniň ýaşaýandygy anyklandy. Köten Hanyň agtygydygyny öňe sürýär. Olar hristianlar. Bu Gypjaklaryň dili bolan Gypjagy ulanan iň soňky adam, 1804-nji ýylda Wengriýada aradan çykdy. Şeýle-de bolsa, bu diliň soňky ýatlamasy henizem aýdylýan we bilinýän doga. TRT-iň Özütürk dokumental filmi olary ýazga aldy.

Dini ynanç[düzet | çeşmäni düzet]

Gypjaklar şamanizm ynanjyna uýýardylar. [37] Yslam dinini kabul etmek Yslam merkezleriniň golaýynda bolup geçdi. [37] _ Mundan başga-da, Gypjak Han Otrokyň gyzyna durmuşa çykan Gürjüstan şasy IV . Dawudyň haýyşy boýunça köp adam çokundyryldy. 1120-nji ýyldan başlap, Gypjak milli hristian buthanasy we möhüm ruhanylar bardy.  [takyklamasyz] Mongol çozuşyndan soň, Altyn Ordanyň Kipçaklarynyň arasynda yslam dininiň meşhurlygy artdy.

Codex Cumanicus[düzet | çeşmäni düzet]

Codex Cumanicus ( Codex Kumanikus) XIV asyrda Gara deňziň demirgazygyndaky Kipçak türklerinden ( Gumanlar ) italýanlar we nemesler tarapyndan düzülen iki bölümli eser. [6]

Sözlük-tekst ýygyndysy hökmünde kabul edilip bilinjek eseriň ady latyn dilinde bolup, türk diline buýruklar kitaby hökmünde terjime edilip bilner.

On bir Günbatar Gypjak (Ak Gypjak)[düzet | çeşmäni düzet]

  1. TOKSOBA (Dokuzoba): Asly tatar. Mongollar bilen hyzmatdaşlykda Durutlary heläkçilige getirdi.
  2. JETIOBA (Yedioba): Bu köp adamly taýpa.
  3. BURDJOGLI (Burçoğlu): Kipçak jemgyýetiniň merkezini emele getirýän taýpalardan biridir.
  4. ELBARLI (Kurt sebitinden): Kipçak hanlary bu taýpadan saýlandy.
  5. KANGAROGLI (Konguroğlu): Peçeneg neslinden. Soň bolsa Kipçak guramasyna girdi.
  6. ULADJOGLI (Ulaşoğlu): Wengriýada yz galdyran taýpa.
  7. DURUTLAR (Dörtler-Dörtoba): Mongol hüjümi zerarly zeper ýeten Deşti-Kipçakdan göçdi.
  8. KULABOGLI (Kulobaoğlu): At ösdürip ýetişdirmek medeniýeti gaty güýçlidir.
  9. JORTAN (Çortan): Paýk diýmekdir.
  10. KARABIRKLI (Gara şlýapa bilen): Peçeneg neslinden.
  11. KOTAN (Kutan): Ol Cuman neslinden.

Taryhda ýazylan Gypjak beý we serkerdeler[düzet | çeşmäni düzet]

  1. Atraga (atrak): Dagystan, Şaman - 40,000 yzarlaýjysy bilen Gürjüstana göçdi.
  2. Asen : Bolgariýa, prawoslaw
  3. Aktaý : Müsür, Musulman - Kutuz tarapyndan öldürildi.
  4. Aýbek : Müsür, Musulman - Kutuz tarapyndan öldürildi.
  5. Baýbars : Müsür, Musulman - Iň meşhur Kipçak. Kutuzy öldürdi we ýerini aldy.
  6. Basaraba : Wallahiýa-Boğdan, prawoslaw - Balkanlardaky Basarabiýa onuň adyny göterýär. Wallahiýanyň - Moldawiýanyň şazadasyny esaslandyrdy.
  7. Baýtursun : Dagystan, Şaman
  8. Jorj TERTER : Bolgariýa, prawoslaw
  9. Gorgor : gürji, prawoslaw
  10. Jortan : Artwin , prawoslaw - Çortan taýpasy bilen agza bolup, şahsy ady ulanylmaýar. Onuň häsiýetleri Osmanly adynyň amallarynda agzalýar.
  11. Toktemirus : Wallahia -Moldawiýa, prawoslaw - Basaraba.
  12. Şatlyk : Dagystan, Şaman
  13. Stefan ŞİŞMAN : Bolgariýa, prawoslaw - Sişman maşgalasy köp ýyl bäri Bolgariýa Korol maşgalasyny döretdi.
  14. Şaraga (sary): Krym, Şaman - queňiji öňdebaryjy serkerdeleriň biri. Ol ömrüniň dowamynda goňşy halklary gorkuzyp, işjeň syýasata eýerdi. Ol basyp almakda we gul almakda üstünlik gazandy.
  15. Tumanbaý (dumanbey): Balkanlar, Şaman
  16. Kemençe : Wengriýa prawoslaw - Wengriýa korolyny öldürdi we öldürdi, tussag edildi we jezalandyryldy.
  17. Kubasar (ters hüjümçi): Jorjiýa, prawoslaw - Döwlet agdarylyşygy sebäpli Baş serkerdeden ysmazdy we gynanç bilen ysmazdy. Oňa degişli taýpalar Rize göçüpdirler.
  18. Kutlu Aslan : Jorjiýa prawoslaw Kubasara garşy döwlet agdarylyşygy gurady we täze dolandyryşda rol aldy.
  19. Kutuz : Müsür, musulman - Aýbek bilen Aktaýy öldürdi, Baýbarlary tapdy. Aýn Jalut söweşi bilen mongollary ýeňen dünýäde ilkinji serkerde boldy. Baýbars tarapyndan gurnalan janyna kast etmek netijesinde öldi.
  20. Copk (it): Krym, Şaman - Krym sebitiniň öňdebaryjy başlyklaryndan biridir.
  21. Köten : Wengriýa, Şaman Wengriýa çozdy, Patyşa bilen ylalaşdy we 40,000 yzarlaýjysy bilen mesgen tutdy.
  22. Könçek (balak): Krym, Şaman - Öňdebaryjy serkerdeleriň biri. Balkanlarda ýygy-ýygydan gonýan Wizantiýa goşunlaryny köneldi.
  23. Kalawun : Müsür, Musulman
  24. Tapar HAN: Günorta Russiýa, Şaman-Kipçak guramasyny döreden ilkinji Kipçak Han . Ol Elbarli taýpasyna degişlidir.
  25. Akbaş : rumyn, prawoslaw - döwlet işgäri.
  26. Akkuş : rumyn, prawoslaw - döwlet işgäri.
  27. Kolpan : rumyn, prawoslaw
  28. Toluntaý : rumyn, prawoslaw
  29. Paýandur : rumyn, prawoslaw
  30. Eýesi : rumyn, prawoslaw
  31. Berkiş : Rumyniýa, prawoslaw
  32. Balika (Balyk): Balkanlar, Şaman - Dobrigiň kakasy.
  33. Dobriç : Balkanlar, Şaman - Balkanlarda Dobruja döwletini döretdi.
  34. Öküz (Toros): rumyn, prawoslaw
  35. Beýlekiler : Rumyniýa, prawoslaw
  36. Altunapa : Balkanlar, Şaman - Döwlet işgäri.
  37. Serkerdebaşy : Balkanlar, Şaman
  38. Sargis : gürji, prawoslaw
  39. Tugorkan : Günorta Russiýa, Şaman - Bönek bilen bilelikde Peçeneg hüjümine ýolbaşçylyk etdi,
  40. Küre : Günorta Russiýa, Şaman - Tugorkan bilen bilelikde Kiýef şazadasynyň reýdine ýolbaşçylyk etdi.
  41. Tomuzaba : Balkanlar, Şaman - Döwlet işgäri.
  42. Arslanaba : Balkanlar, Şaman - Döwlet işgäri.
  43. Temirtaş : rumyn, prawoslaw - döwlet işgäri.
  44. Berkil : rumyn, ortodoksal - döwlet işgäri.
  45. Berendey : rumyn, prawoslaw - döwlet işgäri.
  46. Burçka : Moldowa Şaman - Wengriýa ilkinji hüjümini etdi . Onuň buýrugy bilen köpçülik bilen çokundyryldy (1233).
  47. Bolus : Günorta Russiýa, şaman - 1055 Pereyaslawl prinsipial şertnamasyny baglaşdy.
  48. İskal : Günorta Russiýa, Şaman - Kipçak oglan birleşiginiň döredilmegi bilen demirgazyk hüjümlerini başladan adam .
  49. Kapuç : Balkanlar, Şaman
  50. Spot : Günorta Russiýa, Şaman -Tugorkan bilen bilelikde Peçeneg hüjümine ýolbaşçylyk etdi.
  51. Balaban : Hindistan Deli, Musulman
  52. İldeniz : Azerbaýjan, Musulman.
  53. Boztogan : rumyn, prawoslaw - döwlet işgäri.
  54. Basar : rumyn, prawoslaw - döwlet işgäri.

Çeşmeler[düzet | çeşmäni düzet]

  1. ↑ Peter B. Golden, Türk Halkları Tarihine Giriş.
  2. ↑ S.A. Pletneva, Kipchaks, Publishing house "Science", 1990, p.35, ISBN 5-02-009542-7
  3. ↑ Ahmet Taşağıl, Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları
  4. ↑ Ignjatić, Zdravko (2005). ESSE English-Serbian Serbian-English Dictionary and Grammar. Belgrade, Serbia: Institute for Foreign Languages. p. 1033. ISBN 867147122-5.
  5. ↑ Ortaylı, İlber. Türklerin Tarihi (İstanbul: Timaş Yayınları, 2015), 202-264.
  6. ↑ Ahmet Bican Ercilasun, Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara 2010, s. 382. ISBN 978-975-338-589-3
Çeşmesi: "https://tk.wikipedia.org/w/index.php?title=Gypjaklar&oldid=236179"