Nogaý dili

Wikipediýa, erkin ensiklopediýa
Nogaý dili

Ногайша/Nogayşa/Noğayşa

Gürlenilýär: Russiýa
Jemi gürleýän sany: ~100.000
Dil maşgalasy: Türki diller
Ortak türk dili
Kypçak dilleri
   Kypçak-Nogaý dilleri
    Nogaý dili
Dil kod
ISO 639-1: ýok
ISO 639-2: nog
ISO 639-3: nog
Nogaý baýragy

Nogaý dili ýa-da Nogaýça ( Ногай тили, Ногайша / Noğay tili, Noğayşa / Nogay tili, Nogayşa), Nogaýlaryň gürleýän dili/türki şiwesi bolup, Kipçak türk dilleriniň toparyna degişlidir. Esasan Russiýanyň günorta böleginde aýdylýar. Häzirki wagtda kiril elipbiýinde ýazylýar.

Nogaý şiwelerinden biri bolan Kara Nogaý Dagystanda, Ak Nogaý Kuban derýasynda, Karaçaý- Çerkessiýa we Mineralnye Wody sebitlerinde, asyl Nogaý Stawropol Kraýda gürlenýär. Ak Nogaý we Asyl Nogaý şiweleri biri-birine gaty ýakyn, Ak Nogaý bolsa has tapawutlanýar.

Taryh[düzet | çeşmäni düzet]

Nogaýlar Altyn Orda hanlygynyň halkynyň nesilleri we olaryň ady Çingiz hanyň agtygy Nogaý Handan gelýär. Nogaý Hanyň ýolbaşçylygynda halk Dunaý derýasyna göçüp, häzirki Ukrainanyň Gara deňziniň kenaryna ýerleşdi.

Adyny Nogaý Handan alan Nogaý ozal arap elipbiýinde ýazylypdy. 1928-nji ýylda latyn elipbiýi kabul edildi we bu elipbiýiň ortografiki ulgamy akademik A. Canibekow (Canibek) tarapyndan döredildi. Soň bu ulgam ähli türk dillerine uýgunlaşdyryldy. 1938-nji ýylda Nogaý kiril elipbiýinde ýazylyp başlandy. Itsöne onuň orfografiki ulgamy latyn elipbiýinden alyndy.

XIX asyrda Nogaýlar Ukrainadan kowlanda, bu şiwäniň gürleýän sebitleri biri-birinden üzňe bolupdyr. Nogaý ilatynyň käbiri Türkiýä we Rumyniýa göçdi. Olaryň käbiri çar Russiýasynda galyp, Dagystanda, Çeçenistanda we Stawropol Kraýda mesgen tutdy.

Türkiýede mesgen tutan Nogaýlar gysga wagtyň içinde özleşdirilmedi we Nogaý uly ýa-da kiçi adamlaryň hemmesiniň gürläp bilýän türk şiwesine öwrüldi. Sowet Soýuzynda mekdeplerde rus diliniň öwredilýändigi sebäpli Nogaý dili ep-esli derejede ýüz öwürdi. Iň soňky çaklamalara görä, Nogaý dilli ilat 80 000 töweregi.

1973-nji ýylda “Nogaý” atly iki sany kiçijik gazet çap edildi. Olaryň biri Karaçaý-Çerkessiýada, beýlekisi Dagystanda çap edildi. Şeýle-de bolsa, paýlamak kynlygy sebäpli bu gazetleri Nogaý obalaryna eltip bolmady.

Nogaý şu gün Dagystanyň Nogaý sebitindäki mekdeplerde 1-10-njy synplarda okaýar. synp otaglarynda okadylýar. Karaçaý-Çerkessiýada pedagogika institutynda Nogaý bölümi bar.

Elipbiý[düzet | çeşmäni düzet]

Arap-Pars elipbiýi[düzet | çeşmäni düzet]

Nogaý 1928-nji ýyla çenli arap-pars elipbiýinde ýazylypdy. Bu elipbiý Nogaý seslerine doly laýyk gelýärdi. Bu elipbiýiň ulanylyşy uzak dowam etmedi.

چ ج ث ت‎ پ ب ا
ژ ح
گ ڮ ک
ۋ ۇ و ںُ
ـْ ـِ ـُ ـَ ي

Bellik: پ، چ، ژ، ڮ، گ، ںُ، ۇ، ۋ goşuldy.

Latyn elipbiýi[düzet | çeşmäni düzet]

1928-nji ýylda Sowet Soýuzynyň hemme ýerinde latyn elipbiýine geçmek kampaniýasynyň dowamynda bu elipbiý orta mekdep mugallymy we folklorçy Abdul-Hamid Şarşembiýewiç Canibyekow (1879-1955) tarapyndan Nogaýa uýgunlaşdyryldy.

A a B b C c D d E e Ә ә F f G g
Ƣ ƣ I i J j K k L l M m N n
O o P p Q q R r S s Ş ş S̷ s̷ T t
U u V v X x Y y Z z Ƶ ƶ Ь ь

Bellikler:

  • C c, I̡ ı̡, F f, H h, X x, Ƶ ƶ ;
  • 1933-nji ýylda - S̷ s̷ ;
  • 1936-njy ýylda Ç ç, Ә ә, H h, I̡ ı̡ goşuldy.

Kiril elipbiýi[düzet | çeşmäni düzet]

Nogaý 1938-nji ýylda kiril elipbiýinde ýazylypdy. Nogaý elipbiýine soňky üýtgeşmeler 1950-nji ýylda edildi.

А а Аь аь Б б В в Г г Д д Е е Ё ё
Ж ж З з И и Й й К к Л л М м Н н
Нъ нъ О о Оь оь П п Р р С с Т т У у
Уь уь Ф ф Х х Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ Ъ ъ
Ы ы Ь ь Э э Ю ю Я я

Bellikler:

  • Bu elipbiýde Russian elipbiýinden başga rus elipbiýiniň ähli harplary, şeýle hem Ё ё Гъ гъ, Къ къ, Нъ нъ ;
  • Оь оь, Уь уь hem şol ýylda goşuldy;
  • 1944-nji ýylda Гъ гъ, Къ къ elipbiýden aýryldy.

Çeşmeler[düzet | çeşmäni düzet]

Türki diller
Ogur/Bulgar Çuwaş dili | Hazar dili* | Hun dili* | Türki Awar dili* | Türki Bulgar tili*
Karluk/Çagataý Aýni dili | Çagataý dili* | Ili Türk dili | Lop dili | Özbek dili | Garahan dili* | Uýgur dili
Gypjak Altaý dili 1 | Başgyrt dili | Kuman dili* | Nogaý dili | Gypjak dili* | Garaçaý-balkar dili | Karaý dili | Garagalpak dili | Gazak dili | Gyrgyz dili 1 | Krymçak dili | Krym tatar dili1 | Kumuk dili | Sibir tatar dili | Tatar dili | Urum dili
Oguz Afşar dili | Azarbeýjan dili | Peçeneg dili* | Gagauz dili | Horasan Türki dili | Osmanly dili* | Kaşkaý dili | Krym tatar tili1 | Salar dili | Türk dili | Türkmen dili | Urum dili1
Hakas-Altaý Günorta Altaý dili, Demirgazyk Altaý dili | Çulum dili | Fuýu Gyrgyz dili | Hakas dili | Gadymy Gyrgyz dili* | Gadymy Uýgur dili* | Ýugur dili | Şor dili
Sayan Sоyоt Tsatan dili | Tofa dili | Tuwa dili
Saha Dolgan dili | Saha dili
Argu Halaj dili
Duýduryş: *-Ölü dil, 1-birden köp topary degişli