Mazmuna geçiň

Çad

Çykgytlary düzet
Wikipediýa, erkin ensiklopediýa
Çad
(Baýdag) (Gerb)

Çad — Merkezi Afrikada ýerleşýän döwlet. Paýtagty — Njamena. Deňze çykalgasy ýok. Günbatarda Niger, Nigeriýa, Kamerun, günortada Merkezi Afrika Respublikasy, gündogarda Sudan, demirgazykda bolsa, Liwiýa bilen serhetleşýär. Çadyň birnäçe sebiti bar: demirgazykda çöl zolagy, merkezde gurak Sahelian guşagy we günortada has oňat Sudan Sawanna zolagy. Theurduň adyny göterýän Çad köli, Çaddaky iň uly batgalyk ýer we Afrikada ikinji orunda durýar. Paýtagt N'Djamena iň uly şäherdir. Çadyň resmi dilleri arap we fransuz dilleridir. Çadda 200-den gowrak dürli etnik we dil toparlary ýaşaýar. Çadyň iň meşhur dini Yslamdyr (55%), ondan soň hristiançylyk (40%).

Biziň eýýamymyzdan ozalky VII müňýyllykdan başlap, ilat köp sanly Çad basseýnine göçüpdir. Biziň eramyzyň I müňýyllygynyň ahyrynda Çadyň Sahelian zolagynda birnäçe döwlet we imperiýa ösüp, ýykyldy, olaryň her biri sebitden geçýän Sahara transmilli söwda ýollaryna gözegçilik edýärdi.

Fransiýa 1920-nji ýyla çenli bu territoriýany basyp aldy we ony Fransiýanyň Ekwatorial Afrikasynyň bir bölegi hökmünde goşdy. 1960-njy ýylda Çad Fransua Tombalbaýyň ýolbaşçylygynda garaşsyzlyk aldy. Musulman demirgazygyndaky syýasatlaryna bolan nägilelik 1965-nji ýylda uzak wagtlap dowam eden raýat urşunyň başlanmagy bilen tamamlandy. 1979-njy ýylda gozgalaňçylar paýtagty basyp aldylar we Günortanyň gegemoniýasyny ýok etdiler. Emma, ​​gozgalaňçy serkerdeler Hisson Habre garşydaşlaryny ýeňýänçä öz aralarynda söweşdiler. Çadiýa - Liwiýa çaknyşygy 1978-nji ýylda Liwiýanyň çozmagy bilen başlandy, 1987-nji ýylda fransuz harby goşulyşmagy bilen bes edildi (Operation Épervier). Hisson Habre 1990-njy ýylda general Idriss Debi tarapyndan agdaryldy. Fransuz goldawy bilen 1991-nji ýylda Çadiýanyň ýaragly güýçlerini döwrebaplaşdyrmak başlandy. 2003-nji ýyldan bäri Sudanda Darfur krizisi serhetden döküldi we ýurdy durnuksyzlaşdyrdy. Garyp, millet we adamlar Çadyň gündogaryndaky lagerlerde we töwereginde ýaşaýan ýüzlerçe müň sudan bosgunyny ýerleşdirmek üçin göreşdiler.

Syýasy partiýalaryň köpüsi işjeň bolsa-da, güýç prezident Debiniň we onuň syýasy partiýasy “Watançylyk halas ediş hereketiniň” elinde. Çad syýasy zorluklardan we gaýtalanýan agdarlyşyk synanyşyklaryndan ejir çekýär. Çad dünýäniň iň garyp we korrumpirlenen ýurtlaryndan biridir; ýaşaýjylaryň köpüsi eklenç çopanlary we daýhanlary hökmünde garyplykda ýaşaýarlar. 2003-nji ýyldan bäri çig nebit, adaty pagta pudagyndan öňe geçip, ýurduň esasy eksport girdejisine öwrüldi.

Taryh

[düzet | çeşmäni düzet]

Biziň eýýamymyzdan ozalky VII müňýyllykda Çadiýanyň çäginiň demirgazyk ýarysynda ekologiki şertler adam mesgen tutmagy makul bildi we sebitde ilatyň sany köpeldi. Afrikanyň iň möhüm arheologiki ýerleriniň käbiri Çadda, esasan Borkou-Ennedi-Tibesti sebitinde duş gelýär; käbirleri miladydan öňki 2000-nji ýyldan has ir.[1]

2000 ýyldan gowrak wagt bäri Çadýan basseýninde oba hojalygy we oturýan adamlar ýaşaýar. Sebit siwilizasiýalaryň çatrygy boldy. Bularyň ilkinjisi artefaktlardan we dilden aýdylýan taryhlardan belli bolan meşhur Sao. Sao Kanem imperiýasyna ýykyldy[2] [3], biziň eramyzyň I müňýyllygynyň ahyryna çenli Çadyň Sahelian zolagynda ösen imperiýalaryň ilkinji we iň uzak dowam eden imperiýasy.

Sebitdäki beýleki iki döwlet, Bagirmi soltanlygy we Wadai imperiýasy XVI-XVII asyrlarda ýüze çykypdyr. Kanemiň we onuň oruntutarlarynyň güýji, sebitden geçýän Sahara transmilli söwda ýollaryna gözegçilik etmeklige esaslandy. Iň bärkisi asuda musulman bolan bu döwletler gullara hüjüm etmekden başga günorta otluklara hiç wagt gözegçilik edip bilmedi, Kanemde ilatyň üçden bir bölegi gul bolupdy.[4]

Çadyň paýtagty N'Djamenanyň esasy meýdançasy.

Fransuz kolonial giňelmegi 1900-nji ýylda “Territoire Militaire des Pays et Protectorats du Tchad” -yň döremegine sebäp boldy. 1920-nji ýyla çenli Fransiýa koloniýanyň doly gözegçiligini ele aldy we ony Fransiýanyň Ekwatorial Afrikasynyň bir bölegi hökmünde goşdy. Çaddaky fransuz dolandyryşy, beýleki fransuz koloniýalary bilen deňeşdirilende, territoriýany birleşdirmek we haýal modernizasiýa syýasatlarynyň ýoklugy bilen häsiýetlendirildi.

Fransuzlar ilkinji nobatda koloniýany tälim berilmedik zähmetiň we çig pagtanyň möhüm çeşmesi hasaplaýardylar; Fransiýa 1929-njy ýylda giň gerimli pagta önümçiligini ýola goýdy. Çaddaky kolonial administrasiýa gaty pesdi we fransuz döwlet gullugynyň işgärlerine bil baglamalydy. Diňe günortadaky Sara täsirli dolandyrylýar; Yslamyň demirgazygynda we gündogarynda fransuzlaryň bolmagy nominaldy. Bu äsgermezlik bilim ulgamyna täsir etdi.

Ikinji jahan urşundan soň, Fransiýa Çada daşary ýurtlaryň statusy we onuň ýaşaýjylary Milli Assambleýa we Çadiýa mejlisine wekil saýlamak hukugyny berdi. Iň uly syýasy partiýa, koloniýanyň günorta ýarysynda ýerleşýän Çadian Ösüş Partiýasy (Fransuzça: Parti Progressiste Tchadien, PPT) boldy. Çada ilkinji prezident hökmünde 1960-njy ýylyň 11-nji awgustynda PPT-iň lideri Fransua Tombalbaye garaşsyzlyk berildi.[5][6]

Iki ýyldan soň Tombalbaye oppozisiýa partiýalaryny gadagan etdi we bir partiýaly sistema döretdi. Tombalbaýyň awtokratik dolandyryşy we biperwaý dolandyryş milletara dartgynlygy güýçlendirdi. 1965-nji ýylda Çadyň Milli azat ediş frontynyň (Fransuzça: Front de libération nationale du Tchad, FRONILAT) ýolbaşçylygyndaky demirgazykdaky musulmanlar raýat urşuna başladylar. Tombalbaye 1975-nji ýylda agdaryldy we öldürildi, ýöne gozgalaň dowam etdi. 1979-njy ýylda Hisson Habräniň ýolbaşçylygyndaky gozgalaňçy toparlar paýtagty eýeledi we ýurtdaky ähli merkezi häkimiýetler ýykyldy. Demirgazykdaky gozgalaňdan ýaragly toparlar häkimiýet ugrunda göreşdiler.[7]

Çadyň dargamagy Fransiýanyň ýurtdaky ornunyň çökmegine sebäp boldy. Liwiýa güýç boşlugyny doldurmak üçin hereket etdi we Çadyň raýat urşuna gatnaşdy. Liwiýanyň başdan geçirmeleri 1987-nji ýylda betbagtçylyk bilen tamamlandy; Fransuz tarapyndan goldanýan prezident Hisson Habré, Çadiýalylaryň ozal görlüp-eşidilmedik seslenmesini döretdi we Liwiýa goşunyny Çadiýanyň topragyndan çykarmaga mejbur etdi.[8]

Liwiýa bilen Çadyň arasyndaky söweşiň kartasy.

Habre öz diktaturasyny öz dolandyryşynda öldürilen müňlerçe adam bilen korrupsiýa we zorluga bil baglaýan güýç ulgamy arkaly berkitdi. Prezident özüniň Toubou etniki toparyny goldady we öňki ýaranlary Zaghawany kemsitdi. General Idriss Debi 1990-njy ýylda ony agdarypdy. Habreni jogapkärçilige çekmek synanyşygy 2005-nji ýylda Senegalda öý tussaglygynda saklandy; 2013-nji ýylda Habre hökümdarlyk eden döwründe uruş jenaýatlarynda resmi taýdan aýyplandy. 2016-njy ýylyň maý aýynda zorlamak, jynsy gulçulyk we 40,000 adamyň öldürilmegine buýruk bermek ýaly adam hukuklaryny bozmakda günäli tapyldy we ömürlik türme tussaglygyna höküm edildi.

Debi gozgalaňçy toparlary ýaraşdyrmaga synanyşdy we köp partiýaly syýasaty täzeden açdy. Çadiýalylar referendum arkaly täze konstitusiýany tassykladylar we 1996-njy ýylda Debbi bäsleşige ukyply prezident saýlawynda ýeňiş gazandy. Bäş ýyldan soň ikinji möhlete ýeňiş gazandy. Nebit ekspluatasiýasy 2003-nji ýylda Çadda başlandy we Çadyň ahyrsoňy parahatçylyk we abadançylyk mümkinçiligine eýe boljakdygyna umyt baglady. Muňa derek içerki nägilelik hasam erbetleşdi we täze raýat urşy başlandy. Debi prezidentiň iki möhletli çägini aýyrmak üçin konstitusiýany birtaraplaýyn üýtgetdi; bu raýat jemgyýeti bilen oppozisiýa partiýalarynyň arasynda nägilelige sebäp boldy.[9]

2006-njy ýylda Debbi oppozisiýanyň boýkot eden saýlawlarynda üçünji mandaty aldy. Çadyň gündogaryndaky etnik zorluklar köpeldi; Birleşen Milletler Guramasynyň Bosgunlar boýunça Commissionerokary Komissary Çadda Darfurdaky ýaly genosidiň bolup biljekdigini duýdurdy. 2006-njy ýylda we 2008-nji ýylda gozgalaňçy güýçler paýtagty zor bilen almaga synanyşdy, ýöne iki ýagdaýda-da şowsuz boldy. 2010-njy ýylyň 15-nji ýanwarynda gol çekilen Çad bilen Sudanyň arasyndaky sazlaşygy dikeltmek baradaky şertnama bäş ýyllyk urşuň gutarandygyny görkezdi. Gatnaşyklaryň düzedilmegi Sudandan gelen Çadiýaly gozgalaňçylaryň öýlerine gaýdyp gelmegine, ýedi ýyl ýapylandan soň iki ýurduň arasynda serhetiň açylmagyna we serhedi goramak üçin bilelikdäki güýç ýerleşdirilmegine sebäp boldy. 2013-nji ýylyň maý aýynda Çadyň howpsuzlyk güýçleri birnäçe aý bäri taýynlyk görýän Prezident Idriss Debä garşy döwlet agdarylyşygy puja çykardy.

Çad häzirki wagtda Günbatar Afrika koalisiýasynyň Boko Haram bilen söweşde öňdebaryjy hyzmatdaşlaryndan biridir. Çad, şeýle hem, Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň prezidenti Donald Trumpyň 13780-nji buýrugynyň giňeldilen görnüşi, Çad ýaly 8 ýurtdan raýatlaryň ABŞ-a girmegini çäklendirýän Prezidentiň yglannamasyna girizildi. Bu ädim Çadiýanyň hökümetini gaharlandyrdy.[10]

  1. ↑ Decalo, Samuel (1987). Historical Dictionary of Chad (2 ed.). Metuchen: The Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-1937-5.
  2. ↑ Decalo, p. 6
  3. ↑ D. Lange 1988
  4. ↑ https://web.archive.org/web/20141006131931/http://www.britannica.com/blackhistory/article-24157
  5. ↑ S. Collelo, Chad
  6. ↑ Nolutshungu, p. 17
  7. ↑ Decalo, pp. 12–16
  8. ↑ Pollack, Kenneth M. (2002); Arabs at War: Military Effectiveness, 1948–1991. Lincoln: University of Nebraska Press. ISBN 0-8032-3733-2, pp. 391–397
  9. ↑ IPS, "Le pétrole au cœur des nouveaux soubresauts au Tchad"
  10. ↑ https://www.npr.org/sections/thetwo-way/2017/09/27/553967424/why-is-chad-on-trumps-travel-ban-list
Çeşmesi: "https://tk.wikipedia.org/w/index.php?title=Çad&oldid=212950"