Osman imperiýasy

Osman imperiýasy ýa-da Osmanly hökümdarlygy, resmi— Beýik Osmanly döwleti (osm. دولت عالیه عثمانیه‎ — Döwlet-i Aliýýe-i Osmaniýýe) — Oguzlaryň Gaýy taýpasyndan gelen osmanly soltanlarynyň häkimiýeti astynda 1299-njy we 1923-nji ýyllar aralygynda höküm süren köpmilletli döwlet. Ýewropada Osman imperiýasyna köplenç halatda Osmanly imperiýasy ýa-da Türk imperiýasy diýip at berilýär. 16—17-nji asyrlarda gülläp ösen döwründe ol Kiçi Aziýany (Anatoliýa, Anadoly), Ýakyn Gündogary, Demirgazyk Afrikany, Balkan ýarymadasyny hem-de onuň demirgazyk tarapyndaky Ýewropa ýerlerini öz içine alypdyr.Osman imperiýasyny Osman beg 1299-nji ýylda esaslandyrypdyr.

Umumy pikire görä, Osman imperiýasy 1299-njy ýylda garaşsyz döwlet hökmünde ýüze çykypdyr. Şeýle-de bolsa, Prof. Dr. Halil İnalçik we käbir beýleki alymlar Osman imperiýasynyň 1299-njy ýylda Wizantiýa garşy Koýunhisar söweşinden soň Söğütde däl, 1302-nji ýylda owalowada döwlet derejesini alandygyny öňe sürýärler. Stambul bilen çäklenýän şäher döwletine öwrülen Gündogar Rim (Wizantiýa) imperiýasyny weýran etdi we käbir taryhçylaryň pikiriçe, bu Täze Asyryň başlangyjydy. XVI-XVII asyrlarda Osman imperiýasy iň ýokary derejesine ýetende, üç yklymda ýaýrap, Balkanlaryň, Eastakyn Gündogaryň we Demirgazyk Afrikanyň aglaba böleginde agdyklyk edipdir. Theurduň serhetleri günbatarda Gibraltar bogazyna, gündogarda Hazar deňzi we Pars aýlagy, Awstriýa, Wengriýa we demirgazykda Ukrainanyň käbir bölekleri, günortada Sudan, Eritreýa, Somali we Yemenemen bilen uzaldy. 10] Osman imperiýasy 29 welaýatdan we Moldawiýa, Erdel we Wallahiýa häkimlerinden ybarat bolup, olara özbaşdaklyk berildi. Döwletiň käwagt daşary ýurtlarda-da sözleri bar. Atlantik ummanynda gysga möhletli ýer girdejisine Lanzarote (1585), Madeira (1617), Westmannaýjar (1627) we Lundy (1655) degişlidir.

Döwletiň gol astyndaky ýurtlarda ýaşaýan halklar, gaz we jihad düşünjesi bilen yzygiderli giňelýärdi , kämahal köpçülikleýin ýa-da ýerli gozgalaňlar bilen Osman hökümetine garşy çykýardy. Yslam dininiň Osman imperiýasynyň syýasy gurluşynda aýgytly roly we kanuny düzgünleriň emele gelmegi Osman imperiýasynyň "yslam döwleti" we şeýlelik bilen "dini döwlet" hökmünde häsiýetlendirilmegine sebäp boldy.

Osman imperiýasy döwri; Osman neberesiniň we kazyýet işgärleriniň slawýan hristian halklarynyň grek aýallary we aýallary bilen nikalaşmagy (serbler, bolgarlar, ukrainler) Türk taryhynyň birleşen döwri hökmünde görülýär Rim-Gündogar Rim taryhy bilen, Arnold J. Toýnbe ýaly käbir taryhçylar Türkiýäni ýeke-täk mirasdüşer döwlet hasaplamalydygyny öňe sürýärler.

Türkiýäniň Beýik Milli Assambleýasy 1924-nji ýylyň 3-nji martynda Osman neberesi Türkiýeden sürgün etmek kararyna geldi. Häzirki wagtda olaryň käbiri Türkiýede asylly dinastiýa ýaly görünýär.

Soltanlar

Gurulyş döwri (1299–1453)

Osman I · Orhan I · Myrat I · Baýezid I · Mehmet I · Myrat II · Mehmet II

Beýgeliş döwri (1453–1683)

Baýezid II · Selim I · Süleýman I · Selim II · Myrat III · Mehmet III · Ahmet I · Mustafa I · Osman II · Myrat IV · Ibrahim I · Mehmet IV

Durgunlyk döwri (1683–1827)

Süleýman II · Ahmet II · Mustafa II · Ahmet III · Mahmyt I · Osman III · Mustafa III · Abdylhamit I · Selim III · Mustafa IV · Mahmyt II

Pese gaçyş döwri (1828–1908)

Abdylmejit I · Abdylaziz · Myrat V · Abdylhamit II

Synyş döwri (1908–1923)

Mehmet V · Mehmet VI