Estoniýa

Estoniýa

(Estoniýa baýdagy) (Estoniýa gerbi)
Paýtagty	Tallin
Resmi dili	Eston dili

Orta asyrlar Liwoniýasy.

Estoniýa (est. Eesti), resmi ady — Estoniýa Respublikasy (est. Eesti Vabariik) — Ýewropada, Baltika deňziniň demirgazyk-gündogar kenarýakasynda bir döwlet, kenarlaryny Fin we Riga aýlaglarynyň suwlary ýuwýar.

Gündogarda Russiýa, günortada bolsa Latwiýa bilen serhetleşýär. Demirgazykda Finlýandiýadan Fin aýlagy, günbatarda bolsa, Şwesiýadan Baltika deňzi arkaly bölünip aýrylýar.

Ýew­ro­pa Bi­le­le­şi­gi­niň ag­za­sy bo­lan Es­to­ni­ýa NA­TO gu­ra­ma­sy­nyň hem ag­za­sy­dyr we Şen­gen yla­la­şy­gy­nyň gat­ny­jy­sy­dyr.

Bal­tika deň­zi­niň ak­wa­to­ri­ýa­syn­da­ky 1521 ada Es­to­ni­ýa de­giş­li­dir. Ola­ryň tut­ýan umu­my meý­da­ny 4,2 müň ine­dör­dül ki­lo­met­re ba­ra­bar­dyr. Ada­la­ryň iň ulu­la­ry Saa­re­maa we Hi­ýu­maa ada­la­ry­dyr. Ada­la­ryň tut­ýan meý­da­ny­nyň ulu­dy­gyna ga­ra­maz­dan, ýur­duň ila­ty­nyň 5 gö­te­ri­me go­la­ýy bu ada­lar­da ýa­şa­ýar. Es­to­ni­ýa­nyň ila­ty­nyň sa­ny 1,4 mil­lio­na ba­ra­bar­dyr. Döw­let di­li es­ton di­li ha­sap­lan­ýar. Şeý­le hem, rus di­li hem giň­den ula­nyl­ýar.

Döw­let gur­lu­şy

Es­to­ni­ýa­nyň Kons­ti­tu­si­ýa­sy 1992-nji ýyl­da ka­bul edil­di. Ol ýur­duň öň­ki baş ka­nun­la­ry­nyň öz­bo­luş­ly do­wa­my­dyr.

Riý­gi­ko­gy: Es­to­ni­ýa­nyň ýo­ka­ry ka­nun­çy­lyk eda­ra­sy Riý­gi­ko­gy­dyr. Bir pa­la­ta­ly par­la­men­tiň ag­za­la­ry halk ta­ra­pyn­dan 4 ýyl­lyk möh­le­te saý­lan­ýar. Par­la­men­tiň dü­zü­min­de 101 de­pu­tat bar.

Hö­kü­me­ti: Ýe­ri­ne ýe­ti­ri­ji hä­ki­mi­ýet Riý­gi­ko­gy­nyň öňün­de ha­sa­bat ber­ýär. Hö­kü­me­tiň baş­ly­gy­ny saý­la­mak hem-de hö­kü­me­ti ýa­tyr­mak Riý­gi­ko­gy­nyň yg­ty­ýar­ly­gy­na de­giş­li­dir.

Pre­zi­den­ti: Pre­zi­dent par­la­ment ta­ra­pyn­dan 5 ýyl­lyk möh­le­te saý­lan­ýar. Eger köp ses alyn­ma­dyk ha­la­tyn­da, on­da döw­let baş­tu­ta­ny­ny saý­law ýyg­na­gy saý­la­ýar. Oňa de­pu­tat­lar bi­len bir ha­tar­da ýer­li do­lan­dy­ryş edara­la­ry­nyň we­kil­le­ri hem gat­naş­ýar­lar.

Ka­zy­ýet ul­ga­my: Es­to­ni­ýa­nyň hu­kuk ul­ga­my, esa­sa­nam, ra­ýat hu­ku­gy Ger­ma­ni­ýa­nyň hu­kuk ul­ga­my­na meň­zeş­dir. Bu iki ýur­duň ara­syn­da­ky ta­ry­hy gat­na­şyk­lar bi­len bag­la­ny­şyk­ly­dyr. Hu­kuk ul­ga­my ga­raş­syz­dyr, ka­zy­lar he­mi­şe­lik bel­len­ýär we olar baş­ga bir we­zi­pe­de iş­läp bil­me­ýär.

Es­to­ni­ýa­nyň mil­li gü­li – del­we­re, mil­li gu­şy – gar­la­waç­dyr. Es­to­ni­ýa­nyň mil­li da­şy – hek da­şy­dyr.

Şä­her­le­ri: Es­to­ni­ýa­da şä­her de­re­je­sin­de 47 ilat­ly no­kat bar. Ýur­duň paý­tag­ty bo­lan Tal­lin şä­he­ri­niň 500 müň­den gow­rak ýa­şaý­jy­sy bar. Mun­dan baş­ga-da, Tar­tu, Koht­la-Ýar­wa we Nar­wa ýa­ly şä­her­le­riň hem ila­ty­nyň sa­ny 100 müň­den geç­ýär.

Yk­dy­sa­dy­ýe­ti

Es­to­ni­ýa in­dust­ri­al-ag­rar ýurt ha­sap­lan­ýar. Ma­şyn­gur­lu­şyk, hi­mi­ýa se­na­ga­ty, azyk se­na­ga­ty we ýe­ňil se­na­ga­ty has ösen­dir. Oba ho­ja­ly­gyn­da mal­dar­çy­ly­ga uly üns be­ril­ýär. Süýt we et önüm­le­ri­ni köp ön­dür­ýär­ler. Be­ýik Wa­tan­çy­lyk ur­şun­dan öň oba ho­ja­lyk pu­da­gy­na köp üns ber­lip­dir. Ýur­duň eks­port ed­ýän ha­ryt­la­ry­nyň ag­ram­ly bö­le­gi bu pu­da­gyň ha­sa­by­na ama­la aşy­ry­lyp­dyr. Soň­ky ýyl­lar­da se­na­gat pu­dak­la­ry­nyň ös­dü­ril­me­gi ug­run­da uly iş­ler dur­mu­şa ge­çi­ril­di. Mu­nuň ne­ti­je­sin­de ýe­ňil se­na­ga­ty, de­ňiz gä­mi gat­na­wy we ma­şyn gur­lu­şyk ugur­la­ryn­da uly ösüş­ler ga­za­nyl­dy.

Es­to­ni­ýa ga­raş­syz­ly­gy­ny ga­za­nan­dan soň­ra ýur­duň yk­dy­sa­dy­ýe­ti­ni ba­zar yk­dy­sa­dy­ýe­ti­niň ýö­rel­ge­le­ri esa­syn­da alyp bar­mak işi­ne gi­ri­şil­di. 1992-nji ýy­lyň 20-nji iýu­nyn­da ýur­duň tä­ze mil­li pu­ly es­ton kro­ny do­la­ny­şy­ga gi­ri­zil­di. 1999-njy ýyl­da Es­to­ni­ýa Bü­tin­dün­ýä Söw­da Gu­ra­ma­sy­na ag­za bol­dy. Finl­ýan­di­ýa, Şwe­si­ýa, Ger­ma­ni­ýa we Rus­si­ýa Es­to­ni­ýa­nyň esa­sy söw­da hyz­mat­daş­la­ry bo­lup dur­ýar­lar. 2004-nji ýyl­da Es­to­ni­ýa Ýew­ro­pa Bi­le­le­şi­gi­niň do­ly hu­kuk­ly ag­za­sy bol­dy.

Elekt­ron hö­kü­met

2000-nji ýyl­da Es­to­ni­ýa hö­kü­me­ti elekt­ron-hö­kü­met ul­ga­my­na geç­di. Mu­nuň ne­ti­je­sin­de Mi­nistr­ler Ka­bi­ne­ti­niň mej­lis­le­rin­de ka­gyz ula­nyl­man, in­ter­net ar­ka­ly res­mi­na­ma­la­ryň elekt­ron ul­ga­my ula­nyl­ma­ga baş­lan­dy. Ýur­duň çä­gin­dä­ki 500 eda­ra öz a­ra­la­ryn­da res­mi­na­ma­la­ry elekt­ron ul­ga­my ar­ka­ly alyş-ça­lyş ed­ýär.

Es­to­ni­ýa­da ila­tyň 71 gö­te­ri­mi in­ter­net ulga­myn­dan iş­jeň peý­da­lan­ýar. Maş­ga­la­la­ryň 63 gö­te­ri­mi­niň öýün­de öz komp­ýu­te­ri bar. Ýur­duň äh­li mek­dep­le­ri in­ter­net ul­ga­my­na bi­rik­di­ri­len­dir. Es­to­ni­ýa­nyň çä­gin­de 1100 sa­ny umu­my in­ter­net no­kat­la­ry he­re­ket ed­ýär. Ýurt­da 1000 go­laý zo­lak­da in­ter­ne­ti ka­bel­siz ulan­ma­ga müm­kin­çi­lik bar.

2005-nji ýyl­da Es­to­ni­ýa­nyň ýa­şaý­jy­la­ry il­kin­ji ge­zek in­ter­net ul­ga­my ar­ka­ly öýün­de otu­ran ýe­rin­den ýer­li do­lan­dy­ryş or­gan­la­ry­nyň saý­law­la­ryn­da ses ber­di­ler. 2007-nji ýyl­da dün­ýä­de il­kin­ji ge­zek Es­to­ni­ýa­da saý­law­çy­lar par­la­ment saý­law­la­ryn­da in­ter­net ar­ka­ly ses ber­di­ler. 2011-nji ýyl­da par­la­ment saý­law­la­ryn­da saý­law­çy­la­ryň 15,4 gö­te­ri­mi in­ter­net ar­ka­ly ses ber­di.