Newada

Nevada


(Flag)	(Coat of Arms)

Newada (Ispan dili: Nevada, [neˈβaða]) Günbatar Amerikanyň bir ştaty. Demirgazyk-günbatarda Oregon, demirgazyk-gündogarda Idaho, günbatarda Kaliforniýa, günorta-gündogarda Arizona we gündogarda ahuta bilen serhetleşýär. 7-nji uly ştat bolsa-da, ilaty 110,557 inedördül kilometre ýetmeýär.

Europeanewropa bilen aragatnaşyk saklamazdan ozal - häzirem Paýute, Şoşone we Waşo taýpalarynyň amerikan hindileri häzirki Newada ştatynda ýaşaýardy. Sebiti öwrenen ilkinji ýewropalylar ispanlardy. Gyşda daglary örtýän gar sebäpli sebite Newada (garly) diýip at berdiler. Döwlet humarly oýunlary kanunlaşdyrmak (humarly oýunlar ýurduň köp böleginde bikanun), şeýle hem nikalaşmak we aýrylyşmak baradaky ýumşak kanunlar bilen tanalýar. Netijede, tutuş ştat ýurtda we dünýäde öňdebaryjy syýahatçylyk mekany boldy.

Taryh[düzet | çeşmäni düzet]

1770-nji ýyllarda fransiskis missioneri Fransisko Gars bu sebitde ilkinji ýewropalydy. Newada Täze Ispaniýanyň demirgazyk-günbatar çäginde Ispaniýa imperiýasynyň bir bölegi hökmünde anneksiýa edildi. Newada 1848-nji ýyla çenli Ispaniýanyň täsirini dowam etdirdi we gysga wagtda Meksikanyň administrasiýasy astyndady. Netijede, ştatyň köp ýerinde ispan atlary bar we ştatda köp adam ispan dilini bilýär.

Amerikanyň hemişelik bolmagy 1851-nji ýylda mormonlar Kaliforniýanyň altyn ýataklaryna barýan ýol stansiýalaryny guranda başlandy. Hökümet edarasynyň ýok ýerinde 50 töweregi mormonly we mormon däl gözlegçiler we maldarlar ýer talaplaryny çözmek üçin "Waşo koduny" düzdüler. Lander özgertmeleriniň köpüsine garamazdan, sebitde henizem federal birleşik ýokdy, şonuň üçin dini dartgynlyk hasam erbetleşdi we mormon däller Kaliforniýa tarapyndan anneksiýa edilmek isleýänligi sebäpli şikaýat arzalary waşingtona gitdi.

1859-njy ýylda ştatda kümüşiň tapylmagy magdançylaryň Kaliforniýadan Newada göçüp başlamagyna we ilatyň köpelmegine başlady. Döwletiň günorta araçäginiň 1867-nji ýylda giňelmegi, sebitde altynyň tapylmagy bilen baglanyşyklydy, sebäbi resmiler Newadanyň garaşylýan altyn akymyna has gowy gözegçilik edip biler öýdüpdi. 1872-nji ýyla çenli Newada dag magdanlary spekulýasiýa we ummasyz baýlyga öwrüldi. 1870-nji ýyllardan başlap, magdançylyk pudagy we 1910-njy ýyla çenli kümüş we altynyň ýene bir açyşy ykdysadyýete täzeden başlaýança baýlykdan mahrum edildi.^[1]

Newadanyň köp böleginiň ilatynyň azdygy we ilatyň üýtgemegi bilen birlikde ykdysady ösüşe we gülläp ösmegine sezewar bolandygy sebäpli katolik buthanalary dargadylan we ykjam aragatnaşykçylaryna ruhy taýdan hyzmat etmekde kynçylyklara sezewar boldular. Newadadaky katolik medeniýeti 1900-nji ýyla çenli öz ruhanylarynyň Irlandiýa mirasyny we sürüleriniň köpüsini görkezýärdi. Şeýle-de bolsa, irlandiýaly däl katolikler has köp sebite göçdüler we netijede Irland katolikleri has täsirli boldular.

Magdançylaryň we olara goldaw berýänleriň duşmançylygy sebäpli Newadanyň territorial we ştata garşy kanunlary esasan 1859-njy ýyldan başlap, 1870-nji ýyllarda dag magdanlary ýykylýança ýerine ýetirilmedi. 1881-nji ýyldan soň döwlet humarly oýunlary ygtyýarnamalaşdyrmak we beýleki kanuny gözegçilikler arkaly çäklendirmäge synanyşdy we 1910-njy ýylda ABŞ-da humarly oýunlara garşy ýörişiň çäginde gadagan edildi.

Humar oýunlary 1930-njy ýyllarda, döwletiň ykdysadyýetini pese gaçyran Uly Depressiýa döwründe kanunlaşdyryldy. Şol döwürde humarly oýunlary goldaýanlar, döwletiň ykdysady bazasy az aýlawly pudaklary öz içine alýança gysga möhletli düzediş bolar diýip garaşýardylar. Şeýle-de bolsa, humarly oýunlary gaýtadan gadagan etmek şondan bäri hiç haçan çynlakaý seredilmedi we bu pudak häzirki wagtda Newadanyň esasy girdeji çeşmesine öwrüldi^[2].

Ikinji jahan urşy döwründe senator Pat MakKarran we Newada ştatynyň beýleki işgärleri Newadada harby desgalary açmak üçin Waşingtonda üstünlikli kampaniýa gurady. Uly ýerler, güneşli howa we gowy demir ýol baglanyşyklary bardy. Las Wegas goşun ýaraglary mekdebi, esasy magniý zawody, Nellis howa güýçleri we beýleki desgalar müňlerçe adamy sebite tälim bermek üçin ýaşaýyş jaýy, howa zolaklary we beýleki harby desgalar gurmak üçin işçiler getirdi. Newada synag meýdançalarynda 1000-den gowrak bomba ýarylandygy sebäpli, döwlet bomba we beýleki partlaýjy enjamlar üçin synag meýdançasyna öwrüldi.

Demografiýa[düzet | çeşmäni düzet]

1860-njy ýylda bu sebitiň ilaty bary-ýogy 6 857 adamdy. Döwletlilikden we magdançylyk pudagy bilen baglanyşykly köp ösüşden soň ilat 62,266-a ýetdi. Döwletiň serişdeleri tükenenden soň, 1900-nji ýylda ilat 42,335-e çenli azaldy. Şondan bäri döwletiň kem-kemden ösmegi 2019-njy ýylda 3,080,156 ilaty bilen köp sanly adamyň döwlete göçmegine sebäp bolýar.

Takmynan 1940-njy ýyllardan 2003-nji ýyla çenli Newada ABŞ-da göterim taýdan iň çalt ösýän ştatdy. 1990-2000-nji ýyllar aralygynda Newadanyň ilaty 66%, ýurduň ilaty 13% artdy. Ilatyň üçden iki böleginden gowragy Las Wegas şäheri bilen birleşýän Klark etrabynda ýaşaýar. Şeýlelikde, ilat sany boýunça Newada ýurduň iň merkezleşdirilen ştatlaryndan biridir.

Newadalylaryň dini düzümi Soňky gün keramatlylary, Rim Katolikleri we angelewangelikler Isa Mesih buthanasynyň agzalarynyň köpüsini öz içine alýar; Olaryň her biri dogluş derejesi has ýokary we milli ortaça ýaşdan kiçi. Amerikan ýewreýleri, uly ýaşly pensiýa jemgyýetiniň uly bölegini düzýär.

Ştatdaky adamlaryň köpüsi daşary ýurtly ýa-da ispan dilinden. Immigrantlaryň iň köp ýaýran ýurtlary Meksika (immigrantlaryň 39,5%), Filippinler (immigrantlaryň 14,3%), Salwador (immigrantlaryň 5,2%), Hytaý (immigrantlaryň 3,1%) we Kuba (immigrantlaryň 3%) bar^[3].

Ykdysadyýet[düzet | çeşmäni düzet]

Newadanyň ykdysadyýeti syýahatçylyk (esasanam güýmenje we humarly oýunlar), magdançylyk we maldarçylyk bilen baglanyşykly. Newadanyň senagat netijeleri syýahatçylyk, magdançylyk, tehnika, çap we neşir, azyk önümçiligi we elektrik enjamlary. Ykdysady seljeriş býurosy, Newadanyň 2018-nji ýylda umumy önüminiň 170 milliard dollar bolandygyny çaklaýar. Döwletiň 2018-nji ýylda adam başyna düşýän şahsy girdejisi 43,820 dollar bolup, ýurtda 35-nji ýerde durýar. Newadanyň 2012-nji ýyldaky döwlet karzy 7,5 milliard dollar ýa-da salgyt töleýji üçin 3,100 dollar diýip hasaplandy. 2014-nji ýylyň dekabrynda döwletiň işsizlik derejesi 6,8% boldy. Döwlet ABŞ-nyň dollaryny ($) ulanýar we başga walýutany kabul etmeýär.

Las Wegasyň we Reno şäheriniň daşyndaky ştatlaryň käbir böleklerinde magdan gazmak esasy ykdysady rol oýnaýar. Gymmatlygy boýunça altyn, gazylyp alynýan iň möhüm mineral. 2004-nji ýylda Newada ştatynda 6,800,000 unsiýa (190,000,000 g) 2,84 milliard dollar altyn çykaryldy we dünýä altyn önümçiliginiň 8,7% -ini döwlet düzdi. Kümüş uzak bir sekuntdyr, 2004-nji ýylda 69 million dollar bahasy 10,300,000 unsiýa (290,000,000 g).

Newadanyň oba ýerlerinde maldarçylyk esasy ykdysady iş. Newadanyň oba hojalygynyň netijeleri mal, ot, ýorunja, süýt önümleri, sogan, kartoşka. 2006-njy ýylyň 1-nji ýanwaryna çenli Newada ştatynda 500,000 baş mal we 70,000 baş goýun bar diýlip çaklanylýar. Bu haýwanlaryň köpüsi tomusda goşmaça iýmit bilen tomusda ot-iým iýýärler.

Infrastruktura[düzet | çeşmäni düzet]

Döwletiň sebiti we howasy sebäpli ştatyň üsti bilen demirýol liniýalary diýen ýaly. Las Wegasdaky ýolagçylary daşaýan ýeke-täk liniýa, Newadanyň demirgazygyndan geçýän we Elko, Winnemucca we Reno duralgalarynda ýerleşýän Kaliforniýa Zephyrdyr.

Döwletara 15 ştatyň günorta ujundan geçip, Las Wegasa we beýleki jemgyýetlere hyzmat edýär. I-215 we I-515 marşruty hem Las Wegas şäherine hyzmat edýär. Döwletara 80, Newadanyň demirgazyk böleginden geçýär, takmynan gündogarda ahuta ştatyndan Gamboldt derýasynyň we günbatarda Truki derýasynyň Reno arkaly Kaliforniýa geçýär. Onda I-580 ýoly bar. Newada ABŞ-nyň birnäçe awtoulag ýollary hem hyzmat edýär: ABŞ 6, ABŞ 50, ABŞ 93, ABŞ 95 we ABŞ 395. Şeýle hem Newada ştatynyň 189 ugry bar. Newada etraplarynyň köpüsinde oba ýollarynda gol çekilmese ýa-da asfaltlanmasa-da, etrap ugurlary ulgamy bar. Newada ABŞ-nyň iki esasy ilat merkezini birleşdirýän üznüksiz döwletara ýoly bolmadyk birnäçe ştatyň biridir - Las Wegas bilen Reno sebitleriniň arasyndaky ýol baglanyşygy birnäçe dürli döwletara we ABŞ awtoulag ýollarynyň birleşmesidir. Döwletara 11 teklip edilen marşrut ahyrsoňy muny düzedip biler.

Las Wegasdaky “Makkarran” halkara howa menzili, Newada ştatyna hyzmat edýän iň köp howa menzili bolup, 2019-njy ýylda 51,537,638 ýolagçyny kabul edýär. Reno-Tahoe halkara howa menzili, 2018-nji ýylda 4210 095 ýolagçyny özüne çekýän beýleki esasy howa menzili. Şol howa menzillerinden başga-da, kiçi howa menzilleriniň köpüsi kiçi şäherlere hyzmat edýär we diňe içerki syýahat üçin amatly. 2-nji jahan urşunda 21 howa güýç bazasy guruldy we olaryň köpüsini henizem Amerikan güýçleri ulanýar.

Hukuk we Hökümet[düzet | çeşmäni düzet]

Newada ştatynyň konstitusiýasyna laýyklykda Newada hökümetiniň ygtyýarlyklary üç aýry bölüme bölünýär: Newadanyň gubernatoryndan we olaryň kabinetinden beýleki saýlanan konstitusiýa işgärleri bilen bilelikde ýerine ýetiriji; Assambleýany we Senaty öz içine alýan Newada kanunçykaryjydan ybarat kanunçylyk; Newadanyň Courtokary Kazyýetinden we aşaky kazyýetlerden ybarat Kazyýet.

Newadanyň Courtokary kazyýeti ştatyň ýokary kazyýeti we Newada kazyýetiniň başlygy. Asyl ýurisdiksiýa etrap kazyýetleri (umumy ýurisdiksiýa bilen), adalat kazyýetleri we şäher kazyýetleri (ikisiniň hem çäkli ýurisdiksiýa) arasynda bölünýär. Etrap kazyýetlerinden şikaýatlar Newada Supremeokary Kazyýetine gönüden-göni iberilýär, kazyýetiň kemçilikli nusgasy boýunça kazyýetleri gutarnykly karar üçin kazyýete ibermek hukugy bar.

Newada şäherindäki şäherler diýlip atlandyrylýan şäherlere kanun tarapyndan gadagan edilmedik islendik zady kanunlaşdyrmak hukugy berilýär. Recentaňy-ýakynda geçirilen bir hereket, Newada şäherlerini kanunçylyga has çeýeligi we az çäklendirmeleri girizmek üçin öý düzgünine rugsat bermäge başlady. Birleşdirilmedik şäherler üçin şäher geňeşleri, ýerli etrap komissiýasy ýa-da referendum arkaly döredilen çäkli ýerli dolandyryş edaralary bolup, diňe maslahat beriji rol oýnaýar we olary döredýän etrap komissiýasynyň jogapkärçiligini hiç hili peseltmeýär.

2006-njy ýylda Newada ştatynda jenaýatyň derejesi milli ortaça derejeden takmynan 24% ýokarydy, ýöne şondan soň jenaýat azaldy. Emläk jenaýatlary Newada ştatynda jenaýatyň umumy mukdarynyň 85% -ini emele getirdi we bu milli derejeden 21% ýokarydy. Galan 20.3% -i zorlukly jenaýatlardy.

Syýasat[düzet | çeşmäni düzet]

Ştatyň günorta böleginde güýçli ösüş sebäpli Newadanyň demirgazygy bilen günortasynyň syýasatynyň arasynda ep-esli bölünişik bar. Demirgazyk Newadanyň ilaty ştatyň beýleki ýerlerinden has köp bolsa-da, demirgazyk ştatlaryň hökümetindäki möhüm wezipelere gözegçilik edip gelýär. Demirgazykda ilatyň köplügi has täsirli bolup, belki köplük dolandyryşyna buýruk berýär. Günorta demirgazygy oligarhiýa hökmünde dolandyrmaga synanyşýan "köne garawul" hökmünde görýär. Bu, käbir gahar-gazap döretdi, ýöne 1994-nji ýylda Newada saýlawçylarynyň kabul eden möhleti çäklendirilen üýtgetme sebäpli we 1996-njy ýylda demirgazykdaky möhüm wezipeleri eýeleýänleriň käbiri ýakyn wagtda günortada ele geçiriler we demirgazyk Newadanyň güýji az bolar.

Taryhy taýdan Newada ştatynyň demirgazygy gaty respublikan bolupdy. Demirgazykdaky oba etraplary, ýurduň iň konserwatiw sebitleriniň arasynda. Döwletiň paýtagty Karson şäheri, respublikanlara esaslanýan swing şäheridir. Renonyň mekany bolan Waşo etraby taryhda güýçli respublikan bolupdy, ýöne indi Demokratiýa esaslanýan swing okrugyna öwrüldi. Las Wegasyň mekany bolan Klark okrugy, 1909-njy ýylda döredileninden bäri Demokratik partiýanyň berkitmesi bolup durýar, respublikanlara bary-ýogy alty gezek we bir gezek üçünji tarap dalaşgäri üçin ses berdi. Klark we Waşo etraplary döwletiň syýasatynda köpden bäri agdyklyk edýär. Olaryň arasynda Newada ştatynyň 87% sesini aldy we ştat kanun çykaryjylarynyň aglaba köplügini saýladylar. Klark okrugyny göteren iň soňky respublikan Jorj H.W. 1988-nji ýylda Buş, Waşo etrabyny alyp baran iň soňky respublikan 2004-nji ýylda Jorj W. Buş boldy. Döwlet tarapyndan saýlanan işgärleriň aglaba bölegi Las Wegasdan ýa-da Renodandyr.

Medeniýeti[düzet | çeşmäni düzet]

Las Wegas, Reno, Tahoe köli we Laughlin ýaly şypahana ýerleri ýurduň we dünýäniň dürli künjeklerinden gelýänleri özüne çekýär. FY08-de 266 kazino (ýyllyk girdejisi million dollardan az däl) oýun girdejisi 12 milliard dollar, oýun däl girdeji 13 milliard dollar girdeji gazandy. Newada oýun meýdançasynda oýun statistikasyna syn tapyp bilersiňiz.

Newada şu wagta çenli ABŞ-da adam başyna iň köp myhmanhana otaglary bar. Amerikan myhmanhanasy we ýaşaýyş jaý birleşiginiň habaryna görä, 584 myhmanhanada (15 ýa-da has köp otagdan) 187301 otag bar. Ştat, otaglaryň umumy sanynda Kaliforniýa, Tehas, Florida we Nýu-Yorkorkdan aşakda ýerleşýär, emma bu ştatlaryň ilaty has köp. Newadada her 14 ýaşaýjy üçin bir myhmanhana otagy bar, bu 67 ýaşaýjy üçin bir myhmanhana otagynyň milli ortaça derejesinden has ýokary.

Las Wegas jülgesinde Milli hokkeý ligasynyň Wegas altyn rysarlary ýerleşýär, 2017–18 NHL möwsüminde Newada ştatynyň Jennetdäki Las Wegas zolagynda ýerleşýän T-Mobile Arenada oýnap başlan Milli hokkeý ligasynyň Wegas altyn rysarlary ýerleşýär. 2020-nji ýylda Kaliforniýanyň Oakland şäherinden göçenden soň Las Wegasdaky Allegiant stadionynda we 2018-nji ýylda Mandalay Baý wakalar merkezinde oýnap başlan WNBA-nyň Las Wegas Aces-de oýnap başlaýan ligasy. Topar San-Antoniodan göçdi.

[1] ttps://www.archives.gov/press/press-releases/2009/nr09-127.html

[2] ttps://www.foxnews.com/us/nevada-test-site-north-of-las-vegas-gets-new-name-nevada-national-security-site-or-n2s2

[3] ttps://www.nytimes.com/interactive/2014/08/13/upshot/where-people-in-each-state-were-born.html

[1]

[2]

[3]