Uýgurlar

Uýgurlar – Türki kowumlarynyň arasynda iň gadymy halk bolan we türkmenleriň gan garyndashy hasaplanýan uýgurlaryň uly bölegi (25 milliony) Hytaýyň Sinszýan Uýgur awtonom raonunda, azragy Hindistanda, Owganystanda, Päkistanda,173 müňüsi hem öňki SSSR-de (Gazagystanda, Gyrgyzystanda, Özbegistanda we Türkmenistanda)ýaşaýar. Bu halkyň etnik ady biziň eramyzdan öňki III asyrda duş gelýár. VI asyrda Beýik Türk Kaganaty synandan soň uýgurlar özbaşdak döwlet gurýarlar. Edil türkmenler ýaly uýgurlaryň hem aňyrsy gunlara direýár. Hytaý çeşmelerinde getirilyän rowaýata görä, gun patyşasy özüniň iňňän owadan gyzyny hiç kime rowa görmän, gelýän sawçylary yzyna gaýtarypdyr. Taňrynyň emri bilen asmandan bir böri inýär.Shu börüden we şol owadan gyzdan dörän neberelere soňra uýgur diýilipdir.

Merkezi Aziýada iñ medenýetli we juda gadymy halk bolan uýgurlaryñ etnik ady hem onlarça alymlaryñ únsúni ózúne çekipdir. Meselem 974-nji ýylda ýazylan Kýu-Wu-taý diýen hytaý çeshmesinde uýgur sózi hókúmdary shóhratlandyrýan we hújúm edýán diýlip terjime dilýár.

Reşideddiniñ pikiriçe, Oguz hanyñ iline goshulyp, onuñ Gara hanyñ garshysyna alyp baran sóweshlerine ýardam berenligi úçin, Oguz han bu halka Uýgur diýip at beryár.Bu túrki sóz uýmak ishliginden bolup uýujy ,goshulan,birleshen, diýen manydadyr.Abylgazy hem bu ady sheýlerák terzde dúshúndirýár.

Türk etnonimleri diýen kitabynyñ bir babyny ýórúte uýgur sózúni derñemeklige bagyshlan garagalpak alymy D.Aýmyradow bu etnonimi Uý (ýúñ, túý, saç manysynda) we gur (gara) sózlerinden hasaplap, onuñ gara saçlylarmanysynyñ tarapyny tutýar.Shu kitapda bu etnonimiñ manysy barada dúrli pikirleri hem getiryár.

Biziñ çaklaýshymyza górá uýgurlaryñ we oguzlaryñ gadymy garyndash bolshy ýaly, olaryñ etnik atlary hem shol bir kókden dórápdir.Kábir túrki halklar meselem(çuwaşlar) z sesi bilen gutarýan túrki sózleri r sesi bilen aýdýarlar: oguz+ogur,,,dokuz+tohar,sekiz+seker, geler + gelmez ýaly sózlerde bu fonetiki hadysa túrkmen dilinde-de dush gelýár.Diýmek, uýgur sózi r - dilli túrki taýpalar.Oguz hem z dilliler tarapyndan dóredilen atlardyr.Muny VIII asyr uýgurlaryna dokuzoguz diýlendigi hem tassyklaýar(ilki dówlet guranda, uýgurlar 9 sany oguz taýpasyndan ybarat eken)