Buharanyň gabawy

Wikipediýa, erkin ensiklopediýa

Buharanyň gabawy 1220-nji ýylyň martynda Horezm imperiýasynyň mongollar tarapyndan çozmagy wagtynda bolup geçdi. Mongol imperiýasynyň hökümdary Çingiz han, Şah Muhammet IIiň ýolbaşçylygyndaky Horezm imperiýasyna köp taraply hüjüm edipdir. Şah uly şäherleri aýratyn goramagy meýilleşdirýän bolsa, mongollar serhetýaka Otrar şäherini gabadylar we Horezme uly zarba berdiler.

Buhara şäheri Horezm imperiýasynyň esasy söwda we medeni merkezi bolupdyr. Şäher Mongol imperiýasy bilen serhetden uzakda ýerleşýändigi sebäpli, patyşa şäheri goramak üçin 20,000-den az esger bölüp beripdir. Şeýle-de bolsa, 30,000 bilen 50,000 aralygyndaky Mongol goşuny, uly goşun üçin geçip bolmajak hasaplanýan Gyzylkum çölünden geçmegi başardy. Buharanyň goragçylary düýbünden bulaşdylar we şowsuz söweşden soň daşarky şäher üç günüň içinde boýun egdi. Horezm hökümdaryna wepaly esgerler galany ýykylmanka iki hepde geçmänkä goramagy dowam etdiripdir.

Mongol goşuny galadakylaryň hemmesini öldürdi we ilatyň köpüsini gul etdi. Ussat hünärmenleriň işini mongollar özleşdiripdirler we beýlekiler goşuna kabul edilipdir. Buhara şol wagt ot bilen ýok edilse-de, zyýan azdy. Gysga wagtyň içinde şäher ýene-de söwda we medeni merkeze öwrüldi we Pax Mongolika döwründe hasam ösdi.

Taryh[düzet | çeşmäni düzet]

Utakut al-Hamawiniň geografiki maglumatlaryna görä, Buhara mongol çozuşynyň öňüsyrasynda „Merkezi Aziýanyň iň uly şäherleriniň hataryndady“[1][teswir 1]. Takmynan 300,000 ilaty we 45,000 kitap kitaphanasy bolan bu şäher, bilim we medeniýet merkezi hökmünde Bagdata garşy çykyp biler[2][3]. 1121-nji ýylda işe girizilen Poi Kalon mesjidi dünýädäki iň uly metjitleriň biridir we Kalon minarasyny ýerleşdirýär[4]. Şäher 5-nji asyrda gurlan Buhara arkasy bilen gurşalan we goranyş gurluşy bolup hyzmat edipdir. Oba hojalygy ýerleri Zarafşan derýasynyň suwundan peýdalanyp suwarylýar[5].

XII asyrda bu şäher Samarkand, Daşkent we Fergana ýaly baý şäherleriň köpüsine taryhy taýdan gözegçilik edýän Garahanid döwletiniň gol astyndady[6]. Garahitai hanlygynyň nominal wassaly bolan Garahanidlere, ilatynyň we territoriýalarynyň köpdügi sebäpli özbaşdak işlemäge rugsat berildi. Garahanidler 1215-nji ýylda Gurganjda Seljuk döwletiniň dargamagy netijesinde emele gelen Garahanidleriň wassaly bolan Horezmaşlar tarapyndan boýun egilipdir[7][8]. 1218-nji ýylda Horezmshah Muhammet Hamadanyň, Eýranyň we Horasanyň soltany boldy we Gurianlara we Eldegizlere höküm sürdi[7]. Horezm imperiýasy Mongol taýpalarynyň üstünden gegemoniýa gurup başlan Çingiz hanyň çozuşyndan gaçyp gelen bosgunlar tarapyndan durnuksyzlaşan Garahitleriň ýerlerini eýeledi[9].

Umumy duşman Naiman şazada Kuçluk ýeňilenden soň, mongollar bilen horzmaşlaryň arasyndaky gatnaşyklar ilki bilen güýçli boldy[10]. Şeýle-de bolsa, Horezmshah tiz wagtdan mongollar hakda alada etdi. Hronikaçy al-Nisawi garaýşyň üýtgemegini, çaltlygy we hereketi patyşany gorkuzýan mongol güýçleri bilen garaşylmadyk çaknyşyk ähtimallygy bilen baglanyşdyrdy[11]. 1218-nji ýylda patyşa Otrar welaýatynyň häkimi Inalçuga mongol söwda kerwenini tussag etmäge we harytlaryny elinden almaga rugsat berdi. Çingiz han bu meseläniň diplomatik çözgüdini tapyp, Urgança üç ilçi iberýär. Muhammet Hwarazmshah olary kemsitdi, şol sanda birini köpçülige jezalandyrmak. Çingiz Han muňa gaharlanyp, Jin dinastiýasyna garşy söweşi togtatdy we 1219-njy ýylda goşunynyň köp bölegi bilen günbatara tarap ýöriş etdi, goranmak üçin Mukali Noýanyň ýolbaşçylygynda gaty az güýç galdyrdy[12].

Gabawyň başlangyjy[düzet | çeşmäni düzet]

Mongol basybalyjylarynyň umumy sany barada gapma-garşy maglumatlar bar. Iň ýokary sanlary Jüzjani we Reşiduddin ýaly nusgawy musulman taryhçylarynyň eserlerinde görmek bolýar[13][14]. Morris Rossaby ýaly häzirki zaman alymlary mongol basybalyjylarynyň umumy sanynyň 200,000den köp bolup bilmejekdigini öňe sürýärler[15]. Jon Masson Smit 130,000 töweregi goşuny çaklady[16]. Iň az 75,000 goşun Karl Swerdrup tarapyndan habar berildi. Alymlar tumanyň (iň uly Mongol harby bölümi) köplenç ulaldylandygyny çaklaýarlar[17]. Mongol goşunlary aýratyn bölümlere bölünip, Horezmaşlaryň serhedine barypdyr. Ilki bilen Çingiz hanyň uly ogly Juçi we general Jebeniň ýolbaşçylygyndaky awangard Tien-Şan geçelgesinden geçip, Gündogar Fergana jülgesiniň şäherlerini talamaga başlady. Soň Juçiniň doganlary Çigatoý we Oktoý Otrory gabadylar[18]. Çingiz han gysga wagtyň içinde kiçi ogly Tuli bilen geldi we basybalyjy goşuny dört bölege böldi. Çigatoý we Oktoý Otrar gabawyny dowam etdirdi, Juçi demirgazyk-günbatardan Gurganj tarapa gitmeli boldy. Hojandany basyp almak üçin kiçijik goşun hem iberildi. Çingiz hanyň özi Tuli we goşunyň ýarysy diýen ýaly 30-50 müň adam bilen günbatara gitdi[19].

Map of Central Asian Mongol campaigns between 1216 and 1223.
Çingiz hanyň 1207-1225-nji ýyllardaky harby amallarynyň kartasy

Bu ýagdaýda Horezmshah köp meseleler bilen ýüzbe-ýüz boldy. Imperiýanyň serhetleri giň we täze döräp, administrasiýa ösýärdi[20]. Hökümdaryň ejesi Turkon Hotun patyşalykda ep-esli güýje eýe bolupdyr. Piter Golden hökümdar bilen ejesiniň arasyndaky gatnaşyklary „oňaýsyz diarhiýa“ diýip atlandyrdy. Bu ýagdaý köplenç Muhammede zyýan ýetirýärdi[21]. Patyşa serkerdeleriniň köpüsine ynanmady. Bir ýyl mundan ozal Irgiz derýasyndaky söweşlerde harby ussatlygyny görkezen uly ogly we mirasdüşeri Jelaluddin hem muňa degişli däldi[22]. Horezmshah, generallarynyň köpüsiniň isleýşi ýaly açyk söweşe gatnaşan bolsa, Mongol goşunyny san taýdan we ussatlykdan öňe geçirerdi[23]. Şeýlelik bilen, patyşa goşunlaryny imperiýanyň iň möhüm şäherlerine garnizon goşunlary görnüşinde paýlamak kararyna gelipdir[12]. Uruş frontundan uzaklygy sebäpli Buhara az sanly goşun bölünip berildi. Mongol goşunynda bolşy ýaly, şa goşunynyň umumy sany we düzümi jedelli. Hronika Juwainiý Otrora kömek etmek üçin 50,000 adamyň iberilendigini we Buharada azyndan 20,000 adamyň bardygyny aýtdy[24]. Swerdrupyň pikiriçe, Buharada iki müňden bäş müňe çenli adam bardy[25]. Şahyň strategiýasyny jemläp, Çingiz Han Samarkand galasyndan aýlanyp, 1220-nji ýylyň 7-nji fewralynda Gyzylkum çölünden 300 mil (480 km) geçip, Buhara geldi. H. Desmond Martin we Timoti Maý ýaly häzirki zaman taryhçylary manevrleri taktiki ussatlyk diýip atlandyrýarlar, sebäbi döwürdeşleri Kyzylkumyň uly goşunlar tarapyndan agdarylyp bilinmejekdigini pikir edýärdiler[26][27][28].

Gabaw[düzet | çeşmäni düzet]

Teswir[düzet | çeşmäni düzet]

  1. ↑ Al-Hamawi gür ilatly merkeziň "köçelerde hapa we hapa ýaýramagyny" tankytlaýan şahyrlara salgylanyp, göwnünden turýan çeşme ýazdy[1].

Çeşmeler[düzet | çeşmäni düzet]

  1. ↑ 1.0 1.1 al-Hamawi 1955, ss. 354–4.
  2. ↑ Modelski 2007.
  3. ↑ Ahmad 2000, s. 217.
  4. ↑ Emin 1989, ss. 8–10.
  5. ↑ Nelson Frye 1997, ss. 28–32.
  6. ↑ Golden 2009, ss. 12–15.
  7. ↑ 7.0 7.1 Abazov 2008, s. 43.
  8. ↑ Buniyatov 2015, ss. 32–33.
  9. ↑ Biran 2009, s. 47.
  10. ↑ Jackson 2009, ss. 30–31.
  11. ↑ al-Nasawi 1998, s. 13.
  12. ↑ 12.0 12.1 May 2018, ss. 60–61.
  13. ↑ Juzjani 1873, s. 968.
  14. ↑ al-Din 1998, 346.
  15. ↑ Rossabi 1994, ss. 49–50.
  16. ↑ Smith 1975, ss. 273–274, 280–284.
  17. ↑ Sverdrup 2010, ss. 109, 113.
  18. ↑ Buniyatov 2015, s. 114.
  19. ↑ Sverdrup 2010, s. 113.
  20. ↑ Barthold 1968, ss. 373–380.
  21. ↑ Golden 2009, ss. 14–15.
  22. ↑ Jackson 2009, s. 31.
  23. ↑ Sverdrup 2013, s. 37.
  24. ↑ Juvaini 1958, s. 82.
  25. ↑ Sverdrup 2017, ss. 151–153.
  26. ↑ Buniyatov 2015, s. 117.
  27. ↑ Martin 1943, ss. 63–64.
  28. ↑ May 2018, s. 62.
Çeşmesi: "https://tk.wikipedia.org/w/index.php?title=Buharanyň_gabawy&oldid=246396"