Rus-Buhara şertnamasy (1868)
1868-nji ýyldaky Rus-Buhara şertnamasy Russiýa imperiýasy bilen Buhara emirliginiň arasynda ilkinji parahatçylyk şertnamasy boldy. 1868-68-nji ýyllarda rus goşunlarynyň Buhara tarap ýörişi netijesinde Buhara goşunlary ýeňilenden soň 1868-nji ýylyň 23-nji iýunynda döredildi. Türküstanyň general gubernatory general-leýtenant K.P.Kaufman we Buharanyň ilçisi Musa-bek tarapyndan gol çekildi.
Şertnamanyň ähmiýeti
[düzet | çeşmäni düzet]Buhara emirliginiň territoriýanyň bir bölegini Jizzakh, Uratepa we Hojand şäherleri bilen basyp alyp, Russiýa imperiýasynyň bir bölegi bolandygy ykrar edildi. Amir 125,000 altyn teňňe (500,000 rubl) mukdarda kompensasiýa tölemeli boldy. Russiýa imperiýasynyň raýatlaryna, ynanjyna garamazdan, emiriň çäginde erkin söwda etmek hukugy berildi, emiriň häkimiýetleri emläklerini we şahsy howpsuzlygyny goramagy öz üstlerine aldylar, şeýle hem olaryň ýurtlaryndan erkin syýahat etmäge hukugy bardy. goňşy ýurtlara Buhara emirligi. Russiýa imperiýasynyň söwdagärlerine emirligiň ähli nokatlarynda söwda agentliklerini açmaga rugsat berildi. Emirliklere getirilýän rus önümleri üçin paç olaryň bahasynyň 2,5 göteriminde kesgitlenildi. Şertnama imperator Aleksandr II tarapyndan tassyklanmady, ýöne 1873-nji ýylda Şar şertnamasyna gol çekilýänçä Russiýa imperiýasynyň Buhara emirligi bilen gatnaşygy ep-esli kesgitlenildi. Merkezi Aziýada rus gorag ulgamynyň emele gelmeginde we sebitde parahatçylygy ornaşdyrmakda möhüm rol oýnady. Russiýa imperiýasynyň hökümeti, Emirlik tarapyndan öwez töleginiň tölenmegini üpjün etmek üçin Samarkand bilen Kattakurgany wagtlaýyn basyp alýandygyny yglan etdi. 1868-nji ýylda basyp alnan we Russiýa birikdirilen ýerlerde Zarafaşan etraby döredildi, dolandyryş merkezi Samarkanddy.
Edebiýatlar
[düzet | çeşmäni düzet]- Trewer K.W, Ýakubowskiý A.Ýu., Woronets M.E.: Özbegistan halklarynyň taryhy, 2-bap. — Daşkent: Özbegistan SSR Ylymlar akademiýasy, 1947. — 517 b.
- Logofet D.N. Russiýa Gorag astyndaky Buhara hanlygy. SPb., 1911. T. 1; Xalfin N.A. Merkezi Aziýanyň Russiýa birikdirilmegi (60-90-njy ýyllar) XIX asyr). Moskwa, 1965-ýyl.
- Babahanow M.B. 1868-ýylky Russiýa-Buhara şertnamasy (1873ý) we emirlik Russiýa imperiýasynyň wassalyna öwrülmegi // Russiýa-Täjigistan: gatnaşyklaryň taryhy. Duşanbe, 2009-ýyl.