Nurberdi han

Nurberdi han Ahalyñ hany bolan. Ol teke-togtamyş-garaýörme-wekildendir.Öz döwründe hanlyk derejesine ýeten adam bolupdyr. Nurberdi Hany Bäherden etrabynyn Hankäriz obasyndaky gonamçylyga jaýlapdyrlar.

Nurberdi han 1820-nji ýylda Gökdepede dogulýar. 1880-nji ýylyñ ortalarynda hem şol ýerde aradan çykýar. Nurberdi han 1850-nji ýyllaryñ aýagynda 1880-nji ýyla çenli Ahalyñ hany bolupdyr we ömrüniñ ahyrynda Ahalyñ we Marynyñ hany bolupdyr.

1850-nji ýylyñ ahyrynda Ahalyñ merkezi şäheri bolan Gökdepede uly maslahat bolýar. Oña Türkmen topragynyñ dürli künjeginden Hanlar, Serdarlar, Ýaşulular, Aksakgallar we beýleki parasatly wekiller çagyrylýar. Maslahatda baryp, Görogly begden – soltandan (8-9-njy asyrda) tä Şirgazy han zamanyna çenli Teke Türkmenleriniñ 18-sany Baş hanlygynyñ bolandy barada söhbet açylýar. Şirgazy han zamanynda Tekeleriñ baş ýaşulusy Orazmämmet ogly Döwletmämmet düýegöz agadan Baş hanlygyñ Keýmir köre, ondan Annaseýit wekile, ondanam Myrat serdara geçişi, 1819-njy ýylda Myrat serdar ölenden soñraky 30 ýyllykda bolsa Tekelerde bir näçe gala hanlary bolup, Baş hanlygyñ bolmandygy hakda gürrüñ edilýär. Uly söweşlerde han ornuna orta çykarylan gala hanlaryñ iñ ekabyry Garaoglan hanyñ (Nurberdiniñ babadaşy, baba onbegiñ ogly) 1819-20-nji ýyllarda diýen wagty eken.

Emma Baş han bolmak üçin ýedi şertiñ zerur bolanlygy sebäpli,ol baş hanlyga göterilmeýär. Umuman,şol mejlisde mongol talañçylary we beýleki gaýry ýatlar tarapyndan uly zarbalar urulyp, bir-birinden çetleşdirilen Türkmen taýpalarynyñ ýagdaýy barada pikirler orta atylýar. Esasan hem Eýranly, Russiyaly we beýleki gelmişikleriñ jansyzlarynyñ derdinden çarwalara we beýlekilere rahatlygyñ ýokdugy, hemme taraplaýyn halka ýarajak, ortak, ekabyr ýolbaşçynyñ zerurdygy ýaly ençeme meselelere garalýar.

Şonda şeýle ýolbaşçylyga iki adam : Nurberdi Döwletýar baý ogly Ak wekillerden hemde Hajygurbanyñ ogly Mämmetweli kazynyñ agtygy,Ak kazynyñ çowlygy Orazmämmet han (Gara goñurdan) görkezilýär. Olaryñ ikiside öz tire-uruglarynyñ hany eken. Saýlaw mejlis hakyky alnyp barylýar. Haçanda ses berlende Orazmämmet han artykrak ses alýar.(şol wagtlarda gol galdyrylman,ses sanalar eken). Emma örän paýhasly hem-de halatly serdar Orazmämmet hanlygy öz üstünden aýyrylmaklaryny haýyş edýär. Öz çykyşynyñ ahyrynda şeýle diýýär :

Owaly Biribaryñ güwäliginde men hanlyk ornuny Nurberdi Döwletýar baý ogluna bagyşlaýaryn, çünki ol gady- my Was eýýamynda ýaşululyk eden Keýmirden öñki Teke Türkmenleriniñ aksakgaly Döwletmämet düýegöz aganyñ tälimini alan Anan onbeginiñ yzydyr.Muny atasy Mürrük baý, kakasy Döwletýar baý hem örän çörekli-çekimli adamlardyr. Onsoñ ynanç-yktygatda, adalat-päklikde, güýç-gaýratda hem akyl-paýhasda, dilewarlyk- herba plykda, söweş-syýasatda Nurberdini biz tanaýarys. Agyr ile baş bolmakda rysgal-döwletliligem wajypdyr. Men öz rysgalymdan närazy däl, ýöne uly iliñ öňüne düşerlik rysgalymyň ýokdugyna-da gözüm ýetýär. Bular bolsa ata-baba rysgally-çykymly, çörekli-hamyrhana ugurdyr.

Galyberse-de, onuñ okap ýazyp bilmegi, golunyň has giñ bolmagy, menden artyk ýerleridir. Han bolmak üçin goly giňligem gerek ahyryn. Il-günden nökerlige çekmeli, olary at-ýarag bilenem üpjün etmeli. Tekeçilikde ilden algyt-salgyt ýygnamaklygyñ ýokdugyny bilýänsiňiz. Garaz „ Goly giňiň goly uzan ýerine ýeter, goly ýukanyň eli ýakasyna-hyrçyna ýeter „ diýileni-dä, şu nokdaý nazardanam men hanlyk-ýaşululyk mertebesine öz razylygym bilen sesimi Nurberdä bagyşlaýaryn…

Başga-da ençeme çykyşlar bolýar. Maslahat-mejlisiň esasy guramaçy-kethudasy örän dilewar hem adalatly Atajyk molla (Nyýazdurdy mollanyň ogly) sözüni jemläp pata berensoñ, „Hangöter„ dabarasy başlanýar. Şeýlelikde, Nurberdi Döwletýar baý ogly hanlyga göterilýär. Nurberdi juda uzyn boýly, süňkbaşy iri, eginlek, süýrü- Räkden uly kelleli, tüňňüräk maňlaýy giňden ýaban, göniburunly, garasy köpräk goýun gözli, gaşlagrak, bugdaýreñ Gyzgylt ýüzli, az sözli, diňlemegi söýýän, synçy, ýiti nazarly, ynanç-yktykatly, nebsinden ynsaby ýokary, rehimli hem gazaply, ýürekli, gahar-gazabyna erk edip bilýän akyl-paýhasly, söweş-syýasatdan başy çykýan, berk bedenli Sabyr-kanagatly, Türki sowatly sada adam bolupdyr.

Ol Anan onbegiñ ýuwlygy,Garry baýyñ çowlygy,Mürrük baýyñ agtygy,döwletýar baýyñ bolsa ogludyr. Nurberdiniñ Üç aýaly bolupdyr(Nurgözel,Rabygözel,Güljemal).Olardanam önen ogullary: Berdimyrat batyr,Döwlet beg, Magtymguly han, Garry han, Ýusup beg, Magtymguly hanyñ ogly Mürrük han,onuñ ogullary Suhanguly, Ata we başgalar Ata onbeginiñ doganynyñ kowumlarynyñ biri-de Baba onbeginiñ ogly Garaoglan handyr.Ol Nurberdi bilen babadaş garyndaş.

Nurberdi – Teke – Togtamyş – wekil – ak wekil – Garaýörme – onbegidir.Ol 30 ýaşlarynda hanlyga göterilýär. Garaoglan hanyñ terbiýesini alýar,emma esasy terbiýeçisi Däli tilkidir. Şol maslahat-mejlisde Börmäniñ gala hany öwezmyrat – Dykma serdar mämetnazar ogly baş serdarlyga göterl- Ip,ol tä hanyñ ölümine çenli onuñ sag goly bolan. Onsoñam şonda kazylyk,wekillyk,onbeglik,işabaşalyk(goşun serenjamçysy),ýüzbaşlyk ýaly ençeme wezipeler ýola goýulýar. Şol dabara mynasybatly tutulýan üç günki toýdan soñra Döwletýar baý gylýal sürülerini ýataklara gabap,ulagsyz Jigitleri at saýlap almagy yglan edýär.Özüniñ ähli mal-düýnýesini, baýlyk-mirasyny bolsa ogly Nurberdiniñ hanlygyna,halkyna bagyşlaýar.

Ahalda Nurberdiniñ,1853nji ýylad Sarahs-da Gowşydyñ hanlyga göterilmegi,olaryñ arasynda doganlyk-dostlyk Riştesiniñ pugtalanmagy daşgy hem içki duşmanlary agyr oýa batyrýar.Şonuñ üçinem duşmanlar Türkmen taýp -alarynyñ, Tireleriniñ, hanlyklarynyñ, serdarlarynyn, din wekilleriniñ agyzlaryny alartmak, Esasanam, şol iki läheñiñ Nurberdi bilen Gowşudyñ başyny ýimek ýaly hilegärliklere ýüz urýarlar. Patyşah Russiýasynyñ orta Aziýa,şol sanda, Türkmen topragyna hem dört tarapdan : Orunburgdan, gazagystan- dan, Mangaşlakdan, Krasnowodskdan ýörişler etmek planyny amala aşyrmaga gyssanýandygyny bilýän Tekeler agzybirligi ünsi güýçlendirýärdi.

Nurberi hanyñ tagallasy bilen Orazmämet han,Gara batyr,Sopy han,Gülbatyr serdar,Amanaly garga,Myrat hunk- är,Gylyç batyr,Maññyt batyr,Esenoglan han,Muham serdar,Garaýüz batyr,Garaoglan han,Öwez baý,Däli tilki, Polat han, Gara döw, Amangeldi we emingeldi serdarlar, Berdi kazi, Hanmämet atalyk, Durdy mugt, Öwezli tentek, Täçmämet (Gönebek), Anzar pälwan, Öwezgeldi ussa, Gadam mergen, Amanguly han ýaly batyrlar ; Atajyk molla Gurbanmyrat işan, Kerimberdi işan, Mahmyt işan, Seýitmämet hoja, Muzaffar işan, Nazaraly molla, Molla ker, Seýit Işan, Ak işan, Muham sopy ýaly ençeme din hadymlary ; Gara sähet ýaly aýylganç sesli jarçylar; Mätäji, kätibi, meskingylyç, Guba ýaly şahyrlar; Gönebek, Orazmyrat topaz, Gulgeldi tümen, Hally şaýly ýaly bagşy-sazandalary Onlarçasy bir çukura tüýkürýärler.

Şeýlelikde,Nyýazdepe çapylşyny, Hurmant çapylşyny, Gereý gyrgynçylyg (Gyzylarwat urşy), Şarlawuk urşuny, Welgyz urşuny, Goç-zaw uruşlaryny, Garrygala söweşi, Çat we beýleki uruşlary başyndan geçiren serkerde Nurberdiñ ýolbaşçylygynda Ýumut,Gökleñ,Salyr,Saryk,Ärsary ýaly,onlarça Türkmen taýpalarynyñ arasynda agzybirlik rowaçlanýar. Elbetde munuñ özi Nurberdiñ tagallasy bilen ýörite wagyz-nesihatçylar toparlarynyñ döredilmegi netijesinde amala aşyrylýar. Ýany goragçylar bilen üpjün edilen agzamlary guma we beýleki ýerler topar-topar bolup ugraýarlar. Olar Türkmen taýpa-tireleriniñ arasynda bolup, ilata daşky we beýleki gelmişek duşmanlarynyñ kimlerdigini düşündirýärler,öçlerini ýaraşdyrýarlar,çarwalaryñ arasyndada agzybirligi ýola goýup, ýerli halkdan 20-30-40-50-100 atlydan ybarat goraýjy Toparlary, añtaýjylary, ýolbeletleri, onbaşy, ýüzbasylary döredýärler. Olara at-esbap,ýaraglar bilen üpjün edýärler,atlylar başlaryna çenli saýlaýarlar. Şondan soñra olar öz obalaryny duşmanlardan, alamançylardan gorapdyrlar, birek-birege kömege ýetişip, hemişe hüşgärligi agzybirligi elden bermändirler. Beýleki taýpalar hem bu syýasaty ikielläp goldap, özaralarynda ýokary tertip-düzgünnamany ýola goýýarlar.

1858nji ýylda Eýran şasynyñ goşuny Jafarguly han serkerdeliginde Garrygala Ýumut-Gökleñleriñ

Üstüne ýöriş edýär, şonda olardan Nurberdi hana dadygöý(Gyssagly habar ýetirýän)habarçy gelýär. Nurberdi han 12muñ Teke atlysyny, Mahmyt işanyñ ýardymy bilen ýygnalan 6 muñ Ýumut(Atabaý ýumutlaryndan) atlysyny toplap, Garrygala-söweşe ýöriş edýär. Ýerli halkyñ ýaşululary hanyñ özüniñ goşuna esasy ýolbaşçylyk etmegini haýyş edýärler.Duşman bilen uruş bir hepdeläp dowam edýär.Emma Nurberdi 7nji gün uly mejlis gurap, şonda ahyrky sözünde şeýle diýýär:

- Ýaşulular,serdarlar, ýygitler ! Siz maña izda boluñ diýmäñ ! Bizden öñki Teke ýaşulularymyzyñky ýaly meniññem adym hanam bolsa,serdar ornundadyryn.Şonuñ üçin siz meniñ maslygymy ganhor Jafarguly hanyñ tugunyñ astyndan başga ýerden gözlemäñ ! Batyrlar ! Çozuñ azana musallat boluñ ! Ýa Allah ! Diýip, ol at salýar.

Şol soñki zarbada Bejnurdiñ hany Jafargulynyñ serkerdeliginde külli Türkmeni bakna etmek üçin Eýranyñ şasy Nasretdin “ ýeñilmez “ Atly, toply-tophanaly, kemsyz ýaraglanan serbazlardan düzülen san hem güýç taýdan bir näçe esse artyk goşuny çym-pytrak edilýär. Şonda Eýranyñ haý-haýly sary topy-da olja alynýar. Aýagalydygyna gaçyp barýan Jafarguly han Gökdepeli Teke jarçysy,garasähdiñ elhenç sesini eşidende zähresi Ýarylyp, huşy başyndan uçýar. Uly ýeñişe garaşyp oturan Nasretdin şah “ Şum habary “ eşidip özünden gitýär.Bu barada şol söweşi gören Abdysetdar kazynyñ “ Jeñnama “ Poemasynda şeýle diýilyär :

Diýidiler : “ Bu işler kyndyr, eý şah ! Ki ýagny leşgeriñ öldi,bol aga ! Bolup bihuş,ýykyldi jalkasyndan Pozan boldy niçe ýel arkasyndan

Şondan soñra Gökleñ, Ýumut we beýleki tire-taýpalaryniñ ýaşululary Nurberdi hana we ähli Teke garyndaşlaryna alkyş baryny aýdýarlar, duşman kim, dost kim,ymykly göz ýetirýärler. Şeýdibem,Nurberdi hanyñ tagallasy netijesinde Türkmen tirelerniñ arasynda duşmanlar tarapyndan düwlen düwünler çözilip, agzybirlik dikelýär. Garrygaladan gelen dessine (1858nji ýylda) Nurberdi han özüniñ wekilleri, geñeşdarlary, serkerdeleriñ bilen Mara Gidýär we Teke-Saryk dawasynyñ çözülmegine uly kömek edýär. Ol 1861nji ýylda Nasretdin şanyñ Mara eden çozuşyndada duşmany derbi-dagyn etmekde özüni tanadýar.

Şondan soñra Gowşut hanyñ Teklibi boýunça Nurberdi Ahal- Marynyñ hanlarynyñ hany saýlanýar.1862nji ýylda Bolsa hanlar hany Nurberdi han Mara gelende-de Ahaldakysy ýaly öz öýünden örsün diýen niýet bilen oña abraýly ýeriñ asylly maşgalasyny-Töre-sokynyñ gyzy,adamsy (Annaöwez) 1855nji ýylda uruşda ýogalan Güljemly nikalap alyp berýärler. Nurberdi Salyr-salyk, Ärsary ýaly beýleki taýpalarynyñam arasynda uly hormata mynasyp-ortak ýaşululyk abraýyny saklanlygy ; alagöz bilen seretmekden daşda duranlygy,hemişe halky öñe sürüp, il-gününe hormat goýmagy başaranlygy üçin onuñ mülki Baýramalyda tutulýar. Nurberdiñ ölüminden soñ onuñ mülki Wekilbazara göçürilýär.

Nurberdidir Gowşut hanyñkyda bolan gizlin maslahatlaryñ netijesini Russ içalysy Aly mülhit (halk arasynda tutul ýan ady) we başgalar öz baýarlaryna ýetirip durýarlar.Emma bu iki hanlygyñ barha pugtalanmagy, halkyñ olara şalaryñ şasy ýaly ynamly garamaklary duşmanlary nugsana getirýär. Dogursy, Russ genrallary, serkerdeleriñ olaryñ bir näçesine Halat-serpaý, aýlyk-pul bermek ýaly hilelerde ýüz urýarlar.

Emma birnäçe gezek ýaraşyga baranda kabul etmäñ,amatly pursatlary elden gieren zalymlaryñ hilesi ýol almaýar. “ Han aga,bularyñ zat berip durmalary nämäniñ alamatyka? “ diýip soranlarynda Nurberdi han : “ Aý, adamlar, “ Doñuzdan tüý ýolmak ýolmakdyr “ diýileni. Olar şu çalaran kelleler üçin berilýändir. Goy, bersinler bakaly, berilen zady il bähbidine harçlaberiñ,munuñ astyndaky hileler ýol almaz. Ýylan,egrem bolsa, hine girende gönileýändir, tiz göneler “ diýip,başyny sypap,jogap berýär.

1878nji ýylda Gowşut hanyñ Russ ofiseri-içalasy Aly mülhit tarapyndan awy berilen öldürilendigini eşidip, Nurberdi han “ Sag omurdanam goparylan ýaly boldum… “ diýär. Onuñ ýerine serkerde goýmak üçin tagalla etsede gyssagarada başartmaýar. Çen edilýänler ýa garran, ýa Täçgök serdar ýaly adamçy iner häsiýetli, ýa söweşsyýasaty gowşan, ýa nepsy ynsabyndan güýçli, ýa-da gözsüz batyr…bolup çykýar. Şondan soñra Nurberdiniñ özide syrkawlaýar. 1879nji ýylda Russ goşunlarynyñ Gökdepe çözjakdygy hakdaky habary eşidip,ol agyr halda bolsada Marydan ahala gaýdýar. Emma barynça urus Tekeleriñ ýeñişi bilen gutarýar. Ol şol söweşde ýolbaşçylyk eden ogly Berdimyrat batyryñ ölümine şükranalyk eden, emma Gara batyryñ we beýlekileriñ ölümine gaty gyýlýar.

Ol gyssagly maslahatda gelnen nitije boýunça Dykma serdaryñ hem Öwez baýyñ ýolbaşçylygynda 9sany wekilli (Töwellaçyny) ýaraşyga ýollaýar. Emma olar kabul edilmän gaýtarylýar.Galanyñ günbatar we gündogar taraplaryny berkidip, 22muñ goşuny jemläp,söweşe ykjamlanyp başlan Nurberdi hanyñ derdi gozgap,gaýra ýüzlip ýene-de syrkawlanýar. Şol başagaýlykda iki sany adam,biri pir beýlekisi sopysy bolan bolup,haja zyýarata barýan sumaklar hanyñ halyny soran bolup,onuñ-da käsesine awy goýup,içirip,ölmegine sebäp bolýarlar. Ol şu wagtlarda 60-61 ýaşynda eken.

Kakasynyñ hatyrasyna 20-21 ýaşlaryndaky ogly Magtymgulyny wagtlaýyn hana saýlaýarlar.Nurberdiniñ öz garamagyndaky hanlyklar bilen “ Ýedi ölçäp,bir kesip “ hereket etmegli sebäpli ençeme ýerde ýoly baglanan Rus goşunlary güýçli zarbalara,ýitgilere sezawar bolýarlar.Şonuñ üçinem Zakaspy harby bölümi Tekeleriñ hereketleri hakda şeýle maglumatlar berýär :

1. Tekeler Krasnowodskdan Hojagula barýan kerwenmize çozmak üçin otyrýad ýolladylar.
2. Bendesende 4nji sentiýabyrda biziñ üstümize ok atdylar.
3. Hojagalada ýerleşen lagermize gije çozdylar.
4. Ertesi düýelerimizi elimizden aljak boldular we iki gün izmyza düşüp,izarlap heläklediler.
5. Ýaragsyz topçylarmyzyñ üstüne gapyllykda çozup aldylar.
6. Bizden gaçan dönük Nurowy Tekeler öz arasynda saklaýarlar.
7. Çat berkitmesiniñ ýylki süresine çozup,Atabaý ýumutlary bilen goşulşyp-birleşip,Çekişlerdäki deñiz ýakasyndaky postlarymyza çozýarlar.
8. Çatdaky we Çekişlerdäki 4-5 rotany alyp gitmeseñ hiç ýana çykyp bolmaýar.olar bizi gabaw ýagdaýda saklaýarlar.

Ruslar Nurberdi hanyñ baryp1870nji ýyllardaky maslahatyndan soñra Russ goşunlarynyñ ýollaryny baglamaga Türkmen atly gosunlaryny ugradyşy,kenarýaka Türkmenleriniñem Russlara mal we beýleki kömekleri bermekden ýüz döndirişi, Rus goşunlarynyñ 1872nji ýylyñ ahyrlarynda Etrek derýasynyñ üsti bilen bärik aralaşyp, Aşgabat tarapa süýşmekleriniñ serpikdirilşi,Nurberdi hanyñ goşunlarynyñ bir toparynyñ Krasnowodskdan Hiwa hanlygyna barýan russ goşunynyñ azyk suwlaryny oljalaýyşy we olary uruşa ýetirmän,Balaişemden izlaryna gaýtmaga mejbur edişi ýaly hereketler Russ serkerdeleriniñ göz öñünden geçýär.Şondan soñra ýokarky maglumatlary Kafkaza ýollaýar.

General Lomakiniñ ýolbaşçylygynda (1877-78) Aşgabat tarapa edilen synanşyk şowsuz gutarýar,olar köp zyýan çekip,Gyzylarwatdan izyna gaýdýarlar.Şondan soñra Gowşut bilen Nurberdini öldürmek baradaky maslahatlary- na has-da çynyrgadyp,şol kelleler üçin goýlan baýraklary öñküden-de ýokarlandyrýarlar. Erkin ýaşap ýören Türkmenleriñ üstüne esassyz hem-de agyr ýaraglar bilen ýaraglanan goşunly ,hile ýüküni-de tutup gelen Türkmenleriñ arasynda agyzalalyk,bölünşiklik salmak ýaly adalatsyz hereketleri etmedik bolsa,gaýduwsyz gahramanlarymyzyñ serlerini topraga garan duşman,eger aç-açan uruşa geçen bolsa (hilesiz) onda Türkmenleri asla alyp bilmezdi.

Ata-babalarymyzyñ ömürboýy garaşan erkana zamana indi gelip ýetdi. Gökdepäniñ günbatarynda Hankäriz gonamçylygynda Nurberdi hanyñ we onuñ sag-solunda ýatan ogullary Döwlet beg bilen Magtymguly hanyñ – üçünjisiniñ mazarynyñ üstünde Tejenli Orazgylyç molla ogly Hoja ahmed ahunyñ baş ussatlygynda äpet ýadygärlik gümmez galdyryldy.Ol indi uly iliñ zyýarathanasyna öwrüldi. Nurberdi han bilen baglanşykly materýallar esasan tejenli kyssaçy merhum Suhanberdi Annagurban oglynyñ (1898-1983) gürrüñlerinden

Gatnaşan urşlary

Sarahs söweşi (1855), Garrygala söweşi (1858), Mary söweşine (1861 aýratyn edermenlik görkezipdir

Häzirki wagt

Nurberdi hanyñ edermenlik bilen söweşen urşlary häzirki wagtda hem Taryh kitaplarynda okalýar.