Günbatar Ỳewropa IX - XI asyrlarda

MOWZUK: Günbatar Ỳewropa IX - XI asyrlarda.

M E Ỳ I L N A M A

1. IX – XI asyrlarda Günbatar Ỳewropanyň iri ýer eýeçilikleri döwletleri.

2. Araplaryň, Wengerleriň we normanlaryň çozuşlary.

3. Günbatar Ỳewropa ýurtlarynda iri ýer eýeçilik gurluşyň berkarar bolmagy.

4. Fransiýa IX – XI asyrda.

IX – XI asyrlarda Günbatar Ỳewropanyň iri ýer eýeçilikleri döwletleri.

IX – XI asyrlaryň dowamynda Günbatar Ỳewropanyň köp döwletleri iri ýer eýeçilik gurluşyna geçdi. Irki orta asyryň asyrlarynda köp sanly warwarlaryň şalarynyň ýerine iri ýer eýeçilikleri döwletleri peýda bolup korolinkler döwletiniň dargamagynyň netijesinde 843-nji ýylda Wergen şertnamasynyň netijesinde 3 döwlet emele geldi. Fransiýa we Germaniýanyň ýaşamaklygyna döwam etdi. Lotareýa döwleti dolandyryjy Lotari (855) ölenden soň 3 şalyga bölündi. Italiýa Gündogar we orta Italiýany öz içine alýar.

Prowans Ronaň basseýniniň orta deňzi hem-de Lotarengiň 870-nji ýylda mersen şertnamasyna laýyklykda Fransiýanyň şalygy we Germaniýanyň Lotorengleriň paýlanypdyr. Ýöne 925-nji ýylda Olar Germaniýanyň düzümine giripdir. Prowansdan IX asyryň ahyrynda 2 sany burgun korollygynyň ýerine aşakgy we ýokarky 933-nji ýylda Gurgundiýa korollygy emele gelýär.

1033-nji ýylda ol hem Germaniýa döwletine girdi. Nuariýa we Soneýanyň aralygynda 884-nji ýylda Gurgundiýa gerslary emele geldi, Fransiýanyň şalygyna girdi. Italiýa IX – XI asyrda yzygider çozuşlary bolup durdy. Iri ýer eýeçiligini gurluşynyň çalt berkleşmegini täsir etdi. IX asyrda Nawarra korollygy emele geldi. Ispaniýanyň köp ýerlerinde Arap döwletinde Kardow emiriniň IV asyrda ýüze çykdy. 929-njy ýylda Kardow halyfaty döredi. XI asyr özbaşdak emiratlyklara bölündi.

Britaniýada Anglosakson şalygy 829-njy ýylda birigipdir. Ýeke-täk Angliýa şalygy emele geldi. Britaniýanyň demirgazygynda özbaşdak Şotlandiýa şalygy, günbatarynda Kelt knýazlygy Uels emele geldi. Özbaşdak kelt taýpalarynda ýokary şa häkimýeti döredi. IX-XI asyrlarda skandinaw döwleti boýunça Daniýa, Norwegiýa, Newskiniň iri ýer eýeçiliginiň ösüşi gadam basdy. Bu taýpalarda iri ýer eýeçiligine geçmek ýagdaýy haýal geçdi. VIII asyrda Daý şalygy IX asyryň ahyrynda birleşen Norwegiýa şalygy emele geldi Slowýanlary birleşdirmek bilen.

Polşa döwleti X asyrda emele geldi. Weslanyň aşak akymyny we Baltika deňziniň kenaryny öz içine alypdyr. Baltika deňziniň kenarynda X asyrlarda Beýik Maraw deržowasyny öz içine alyp Dunaý we Drowanyň aralygynda IX asyrda ondan soň çeh knýazlyklar emele geldi.

X asyrda Çeh özbaşdak döwleti boldy. Balkan ýarym adasynyň gündogar Wizantiýanyň territoriýasyny tutdy. Bu ýerde irki we iri ýer eýeçiligiň döwleti garap ilkinji bolgar taýpalary IX asyrda döräp X asyryň I ýarymynda gülläp ösdi. Wizantiýanyň gol astyna geçdi. Horwat knýazlyklary IX-X asyrda birleşdirildi. 925-nji ýylda Horwatiýa şalygy emele geldi.

Orta ýer deňziniň kenarynda ýerleşen döwletdiler, araplaryň çozuşlary howatyrlandyrdy. Olar Ispaniýanyň we demirgazyk Aduşlika aralaşypdyr.

Demirgazyk Tunisda baza esaslandyryp 20 ýylda Krit, Sisiliýada, 40 ýylda Italiýada, soňra Neopal Amalda, Rime çenli ýetipdir. IX asyryň ahyrynda Araplaryň elinde Sordinaniýanyň we Korsekads bardy. Olar Prowansa girip Rona çozýarlar, söwda ýolunyň geçýän ýerlerine çozupdyr.

Gündogardan Wengerler howp salypdyr. Wengerler Ural, Kama, Wolga soňra demirgazyk Gara deňziň kenarynda Dnepr we Dunaý aralygynda çozup-gonup ýöräpdir. IX asyryň ahyrynda olaryň peçeneklililer gysyp Karpatdan geçip, günbatara süýşüpdir. 906-njy ýylda Beýik Moraweýa deržawasyny dargadyp, Pananaýanyň, Tisseý, Dunaý aralygyny eýeläpdir. Bu taýpada ýerli slowýan halkynyň özüne boýun egdiripdir.

Atlylar Bolgariýa, Wizantiýa Reýniň Ronada geçip Pariž we demirgazyk Italiýa aralaşypdyr. Germanlar uly söýgi çekýär. Ýewropa üçin iň erbet çozuşlar normanlar bilen VIII asyrda XI asyryň ortalaryna çenli garakçy çozuşlary bolupdyr.

Normanlar diýip demirgazyk german taýpalary Skandinawiýany we Ỳurtlandiýanyň ýarym adasynda taýpalara at berilipdir. Ol 3 bölege bölünýär. Datlar, norwegler we şwesler. Jemgyýet tarapdan ösüşi boýunça normanlar Ỳewropanyň beýleki halklaryndan yza galypdyr.

XIII-IX asyrda uruş taýpa gatnaşyklary saklanypdyr. Zähmet öndürijiligi ýokary derejede bolupdyr. Olaryň köpüsi deňizde garakçylyk edipdir. Wikinkler 100 adamly gämilere münüp deňiz garakçylygyny edip, ele salan olja gullary satypdyr. Ispaniýada we Grelandiýada korollyklara çenli aralaşypdyrlar. X asyryň başlarynda Normandiýa gersoglary emele gelipdir.

XI asyrda Gibreltardan geçen günorta Italiýa aralaşyp araplar 7 günden Sisiliýa aralaşypdyr. Şol ýerde birnäçe graflyklar we gersoglyklar esaslanan döretdiler. 1130-njy ýylda olar ýeke-täk Sisiliýa korollygyna birleşipdir. Olar Wolga çenli ýetipdir. Hazar deňzine aralaşypdyr. Arap söwdagärleri bilen söwda edipdir. Dneprden Gara deňze geçip Konstantinopolyryň Wizantiýa aralaşypdyr. Şol bir topar Kiýew Rusyna aralaşypdyr. Ýaşap başlapdyrlar.

IX-XI asyrlaryň arap, wenger, nowman çozuşlary netijesinde günbatar Ỳewropadan syýasy taýdan goşan döwletler bolupdyr.

IX-XI asyrlarda Günbatar Ỳewropanyň köp ýurtlarynda iri ýer eýeçilikleri gatnaşyklary formirlenipdir, tamamlanypdyr.

XI asyryň ahyrynda tamamlandy. Skandinaw ýurtlarynda XI asyryň ahyrynda tamamlandy. XI asyryň ahyrlarynda iri ýer eýeçiligiň Wotçina reformasy höküm sürüpdir. (pomestýe) Iri ýer eýesi halky ezipdir. IX-XI asyrlarda Ỳewropada ykdysadyýet ösdi. Täze ýerler özleşdirildi. Soňky 100 ýylda Rim imperiýasynda boşap galan ýerlere üns berildi. Oba-hojalyk ösdi. Hünärmentçilik oba-hojalykdan aýrylyp başlady. Iri Wotçinalar-senýoryň kiçiräk bir döwletini aňladyp başlady. Onuň elinde sud, administrasiýa, harby we syýasy güýç bardy. XI asyr günbatar Ỳewropada we Wizantiýada jemgyýet 2 synpa - iri ýer eýelerine we garaşly daýhanlara bölünipdir. Fransiýa ýaly döwletde kreposnoýçylyk gurluş bilen daýhan hemme tarapdan hojaýyna garaşly bolupdyr. Olaryň hataryna öňki gullar hem giripdir. Käbir ýurtlarda şeýle garaşly daýhanlara “Serwler” diýip at beripdirler. Günbatar Ỳewropada iri ýer eýeleriniň arasyndaky gatnaşyklar iri ýer eýeleriniň ýokary gatlagyny düzüpdir. Olardan aşakda toparlar, dindarlar, gersoglar, graflar, arhiýepiskoplar, ýepiskoplar, iri monastyrlaryň abbadlary bolupdyr.

Formal taýdan bularyň hemmesi korola boýun egipdirler. Köne hakykatda olar eýýäm özbaşdak bolup barýardy. Uruş alyp baryp, teňňe zikgeläp bilipdir. Olaryň wassallary iri ýer eýeleri “boronlar” olardan bir basgançak galmak bilen öz eýeçiliginde garaşsyz bolupdyr. Olardan aşakda maýda iri ýer eýeleri rysarlar bolupdyrlar. Iri ýer eýeleriniň hususy eýeçiliginde Wassallary bardy. Wassal garaşly adam “ommaža” diýip at beripdirler. Fransuz homme hatynça homo-adam diýen sözden gelip çykypdyr. Wassal senýoryň eýeçiligini gorajakdygyna söz beripdir. Senýoram öz gezeginde duşmanlardan ony goramaly bolupdyr.