Mazmuna geçiň

Yrakly türkmen genosidi

Wikipediýa, erkin ensiklopediýa

Yrak Türkmen soykýrýmý, Yslam döwleti tarapyndan Yrak türkmenleriniň öldürilmegi, zorlanmagy, jezalandyrylmagy, ýurtdan çykarylmagy we jynsy gulçulygy bilen baglanyşyklydyr. Yslam döwleti 2014-nji ýylda köp sanly türkmen topragyny basyp alanda başlandy we Yslam döwleti Yrakdaky ähli ýerlerini ýitirýänçä dowam etdi. 2017-nji ýylda Yslam döwletiniň türkmenleri yzarlamagy resmi taýdan soykýrým diýlip ykrar edildi,[1][2] 2018-nji ýylda bolsa türkmen gyzlaryň we aýallaryň jynsy gulçulygy BMG tarapyndan ykrar edildi.[3][4]

Fon we öňe gidişlik

[düzet | çeşmäni düzet]

Yrak türkmenler

[düzet | çeşmäni düzet]

Yrakly türkmenler Yrakdaky üçünji uly etnik topardyr. Olar Oguz türk neslinden bolup, günortada araplar we demirgazykda kürtler bilen gurşalan Türkmeneli taryhy sebitinde ýaşaýarlar.[5] Yrak türkmenler sünni we şaýy arasynda deň derejede bölünýär. Soykýrýmda sünni we şaýy türkmenleriň ikisi-de öldürildi.[5]

2014-nji ýylyň iýun aýynda Yslam döwletiniň Demirgazyk we Merkezi Yraga çozmagy bilen, Yslam döwleti türkmenleriň aglaba köplügini basyp aldy we ganly soykýrým amala aşyrdy.[6]

Soykýrým

[düzet | çeşmäni düzet]

2014-nji ýylyň iýun aýynda YDS goşuny Talafary ilkinji gezek ele alanda, 1300 Yrak türkmenini, 700 töweregi erkek, 470 aýal we 130 çagany alyp gaçdy. YTF (Yrak Türkmen Fronty) 1300-den diňe 42-siniň gaýdyp gelendigini, galanlarynyň indi hiç haçan görünmändigini aýtdy.[7] Türkmenleriň öýleri ýakyldy, türkmen çopanlarynyň haýwanlary ogurlandy we köpüsi gaçmaga mejbur boldy.[8] Hüjümlerden bäri Talafar türkmenleriniň 90%i gaçdy.[9] Türkmen halas ediş gaznasynyň metbugat sekretary Mehdi Baýat, 2017-nji ýylyň fewral aýynda türkmen bosgunlarynyň sanynyň 600,000-e ýetendigini öňe sürdi.[10] 2014-nji ýylyň sentýabr aýynda Birleşen Milletler Guramasynyň Adam Hukuklary boýunça Commissionerokary Komissarlygynyň Edarasy, Yslam döwletiniň türkmenlere garşy edýän jenaýatlary barada duýduryş berdi we Amnesty International guramasy Yslam döwletiniň türkmenlere garşy etnik arassalaýyş hereketlerini görkezendigini subut etdi.[11]

Yslam döwleti söweşijileriniň köpüsi Saddam Huseýniň ýolbaşçylygyndaky Yrak goşunynyň öňki esgerleri bolup, Yrak türkmenlerini gyrýardy we yzarlaýardy.[12][13][14][15]

2014-nji ýylyň 16-njy iýunynda Yrak, Kerkuk şäheriniň golaýyndaky 4 dürli ýerden (Çardagli, Karanam, Beşir, Birawçi) azyndan 40 türkmeni öldürdi.[16][17] Yslam döwleti ýene-de türkleri ýigrenmekde we türkmenleri diňe milletleri üçin öldürmekde aýyplandy.[18][19] Bir gün soň Beşirde ýene 52 türkmen öldürildi we ýerli ýaşaýjylaryň sözlerine görä, gyrgynçylyk etniki sebäplere görä.[20] Beşirden gelen bir şaýat şäherde 700 türkmeniň gyrylandygyny aýtdy.[21] 2014-nji ýylyň iýun aýynda YDYD guramasy Al-Şamsiýat obasyndan 26 türkmeni alyp gaçdy.[22] Şol aýda şaýy türkmenler YDYD guramasy tarapyndan abanýan howplardan soň Al-Kibba we Şreýkandan gaçdy.[23] Talafar, Başir, Birawçi we Garanaz obalarynda ýaşaýan köp sanly türkmen hem jihadçylardan has köp hat alansoň gaçdy.[24]

18-nji iýunda YDYD guramasy bilen Yrak gury ýer güýçleriniň Amirli we Tuz şäherleriniň arasynda bolan çaknyşykda azyndan 20 türkmen raýaty öldürildi.[25] Öýler we mekdepler, şeýle hem Karanaz, Çardagli we Birawçidäki metjitler Yslam döwleti tarapyndan ýakyldy.[26]

23-nji iýunda YDYD Guba, Şrihan we Talafar sebitlerinden azyndan 75 türkmen alyp gaçdy. Kubanyň demirgazygyndaky jülgede diňe 2 jeset tapyldy. 950 türkmen maşgalasy YDS-dan gitmegini talap edensoň sebitlerden gaçdy.[27][28] 7-nji awgustda Sinjarda 100 sany türkmen öldürildi.[29]

Jemi 600 türkmen aýal YDS tarapyndan tussag edildi we seks guly hökmünde ulanyldy. Olaryň 400-500 töweregi Siriýadaky YDS-nyň wagtlaýyn türmelerine iberildi. 2018-nji ýylyň fewral aýynda bir topar aýal BMG-nyň Kirkukdaky adam hukuklary edarasynyň daşynda nägilelik bildirdi. Nyşanlary göterip, Yrak hökümetinden ýitirim bolan 450 töweregi türkmen aýalyny dikeltmek üçin bir zat etmegini islediler, ýöne nägilelik bildirilmedi.[30] ITF-iň lideri Hasan Turan, eger türkmen aýallary gaýdyp gelseler, maşgalalary tarapyndan öldürilmeginiň pidasy bolmagyndan gorkýardy. "Köp gyzlar gaýdyp gelmez, diňe maşgalalary gaýdyp gelseler olary kabul eder diýip umyt edip bilerin. Olar pidalar" -diýdi. Soňra 2018-nji ýylda BMG ahyrsoňy türkmen aýal-gyzlaryň jynsy gulçulygyny ykrar etdi.[31][32] YDYD guramasyndan halas bolan Tikrit şäheriniň golaýyndaky kiçijik al-Alam şäherinden ady aýdylmadyk bir türkmen aýal, BBC Türkiýä habar berdi. Şeýle hem YDS şäheriň türkmen dili mugallymyny zorlady we netijede öldi.[33] Yrakly türkmenler, Yslam döwletiniň Yrak türkmenlerine garşy genosidiniň türkleri ýigrenmegi sebäpli ýüze çykandygyny aýtdy.[34][35]

13-nji martda 10 ýaşdan 17 ýaş aralygyndaky 25 türkmen çagasy bosgun düşelgesinden Yslam döwletiniň söweşijileri tarapyndan alnyp gaçyldy we Talafardaky Yslam döwletiniň türgenleşik lagerlerine iberildi.[36]

Mart aýynda Kerkuk şäheriniň golaýyndaky Başirde 16 türkmeniň köpçülikleýin mazary tapyldy.[37] Mart aýynda ýene-de YDYD Ninewäniň Gara Kuýan şäherinde 9 sany türkmen dul aýalyny öldürdi, adamsy jihadçylar tarapyndan öldürildi. Jezalandyrylmagynyň sebäbi, YDS söweşijilerine öýlenmekden ýüz öwürmegi.[38] Birawcili obasynda YDYD obanyň 23 ýaşaýjysyny öldürenden soň iki sany türkmeni alyp gaçdy. Gubada we Şrihanda 60 sany türkmen oglan we erkek alnyp gaçyldy. Şol aýda Erhan Kamçi atly ýaş türkmen Kerkukdaky öýünden alnyp gaçyldy.[39]

Bir ýyl soň, 2015-nji ýylyň awgust aýynda Mosulda YDYD mürtedlikde aýyplanyp, 700 türkmeni köpçülikleýin öldürdi.[40]

Saladin welaýatynda 2015-nji ýylda ýekeje-de YDYD awtoulag partlamasy 40 türkmeniň ölmegine sebäp boldy. ITF YDYD-nyň Yrak türkmenlerine edýän hüjümleriniň strategiki etnik arassalaýyş kampaniýasydygyny mälim etdi.[41] Tal Afardan gelen 540 türkmen raýaty, şol sanda 125 aýal-da YDS-nyň elinde ýitirim boldy we olaryň diňe 22-si tapyldy.[42]

3000 türkmen 2015-nji ýylyň tomsunda Amirli şäherinden gaçdy. 2015-nji ýylyň ahyrynda 1500 türkmen maşgalasy (7500 adam) Karbalada gaçybatalga tapdy.[43]

8-nji martda Taza Khurmatu himiki ýaraglar bilen hüjüm edilip, üç adam ölüp, 1500 adam ýaralandy. 25,000 şäherden gaçdy. Şol ýylda Beşir obasyna himiki ýaraglar hem hüjüm edildi.[44][45] Beşiriň 90%i 2016-njy ýylda 250 öýi öz içine almak bilen yzyna alyndy.[46] Türkmeniň Başir obasynda 9 aýal alnyp gaçyldy, zorlandy we çyralara asyldy. Şol obada 12 ýaşly bir gyz zorlanyp, elektrik sütünine asyldy. Türkmeniň ýaşaýjylary onuň jesedini getirmäge synanyşanda, 15 adam YDS-dan mergen oty bilen öldürildi. Zorlamak bilen baglanyşykly wakalar Tuz Khurmatunyň iýun aýynda ýykylmagyndan soň hasaba alyndy.[47]

Januaryanwar aýynda Mosulyň golaýyndaky Raşidiýada köpçülikleýin mazar Yrak medaragly Güýçleri tarapyndan tapyldy. Mazar gyrylan 27 türkmen erkek we oglan degişlidir. Olaryň jesetlerinde gynamalaryň yzlary bardy.[48] 2017-nji ýylda ýitirim bolan türkmen aýal-gyzlaryň we gyzlaryň sany 1200 boldy.[49] 2018-nji ýylda 1300 türkmen dereksiz ýitdi.[50]

Mirasyň weýran bolmagy

[düzet | çeşmäni düzet]

Yrak, türkmenler üçin möhüm bolan taryhy eserleriň ýok edilmegine jogapkärdir. Köp asyrlyk metjitler, sünni ýa-da şaýy bolsun, kitaphanalar ýok edildi. Tal Afardaky iň köne kitaphana partladyldy, Diýalada 1500-den gowrak taryhy kitap bolan başga bir kitaphana weýran boldy. Destroyedok edilen eserleriň arasynda yaahýa Abu al-Kasymyň mawzoleýi (Zengidler tarapyndan 1293-nji ýylda gurlan, 2014-nji ýylda weýran edilen), Ymam Awn Al-Diniň mawzoleýi (1248-nji ýylda Zengidler tarapyndan gurlan, 2014-nji ýylda weýran edilen) mawzoleýi bar. Kadib Al-Ban Mosuli (Mosulyň Atabegleri tarapyndan gurlan, 2014-nji ýylda ýykyldy), Al-Ymam Muhsin metjidi (Seljuklar tarapyndan guruldy, 2015-nji ýylda agyr zeper ýetdi), Al-Nuri beýik metjidi (1172-nji ýylda Zengidler tarapyndan guruldy) , 2017-nji ýylda ýykyldy), Ymam al-Baher metjidi (1259-njy ýylda gurlan, 2014-nji ýylda ýykyldy) we Paşa metjidi (1881-nji ýylda Osmanlylar tarapyndan gurlan weýran edildi).[51]

Çeşmeler

[düzet | çeşmäni düzet]
  1. ↑ "البرلمان العراقي يعتبر جرائم "داعش" بحق التركمان إبادة جماعية". www.aa.com.tr. Retrieved 2023-02-15. 
  2. ↑ "Iraqi parliament recognizes ISIS persecution of Turkmen as genocide". www.rudaw.net. Retrieved 2023-02-14. 
  3. ↑ McKay, Hollie (2021-03-05). "The ISIS War Crime Iraqi Turkmen Won't Talk About". New Lines Magazine. Retrieved 2023-02-14. 
  4. ↑ "Turkmen women call to uncover fate of 1300 missing Turkmen abducted by ISIS". Kirkuknow. Retrieved 2023-02-14. 
  5. ↑ 5.0 5.1 Oğuzlu 2004, s. 313.
  6. ↑ Urban, Mark (23 June 2014). "Iraq crisis: Where next in the struggle for the country?". BBC News. https://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-27979095.
  7. ↑ "Turkmen women call to uncover fate of 1300 missing Turkmen abducted by ISIS". Kirkuknow. Retrieved 2023-02-14. 
  8. ↑ "UNPO: Iraqi Turkmen: Intense Summer Heat Poses Danger for Refugees in Iraq". unpo.org. Retrieved 2023-08-02. 
  9. ↑ "Iraq: ISIS Kidnaps Shia Turkmen, Destroys Shrines". Human Rights Watch. 2014-06-27. Retrieved 2023-02-14. 
  10. ↑ Shams, Alex. "Iraq's Turkmen mobilise for a post-ISIL future". www.aljazeera.com. Retrieved 2023-07-28. 
  11. ↑ "Iraq crisis: Islamic State accused of ethnic cleansing" (en-GB). BBC News. 2014-09-02. https://www.bbc.com/news/world-middle-east-29026491.
  12. ↑ "How Saddam’s men help Islamic State rule". 
  13. ↑ Bruno, Alessandro (2015-08-31). "The Ba’athist Roots of Islamic State". Geopolitical Monitor. Retrieved 2024-03-30. 
  14. ↑ "Saddam's Ex-Officer: We've Played Key Role In Helping Militants". 
  15. ↑ Simmons, Mary Kate (1997), Unrepresented Nations and Peoples Organization: Yearbook, Martinus Nijhoff Publishers, s. 88, ISBN 904110223X
  16. ↑ "Shiite villagers describe "massacre" in northern Iraq". The Washington Post. June 16, 2014. https://www.washingtonpost.com/world/shiite-villagers-describe-massacre-in-northern-iraq/2014/06/23/278b0fb2-76c8-4796-83f7-840c277e93d8_story.html.
  17. ↑ http://www.turkmen.nl/1A_Others/hrwtu.pdf
  18. ↑ "ISIS genocide of Yezidis and Christians – Department of Information Technology, KRG". us.gov.krd. Retrieved 2023-02-14. 
  19. ↑ "Iraq crisis: Islamic State accused of ethnic cleansing" (en-GB). BBC News. 2014-09-02. https://www.bbc.com/news/world-middle-east-29026491.
  20. ↑ Institute (GPPi), Global Public Policy. "Iraq after ISIL: Kirkuk". www.gppi.net. Retrieved 2023-08-02. 
  21. ↑ "Women and children among massacred Iraqi Turkmen". www.aa.com.tr. Retrieved 2023-08-02. 
  22. ↑ http://www.turkmen.nl/1A_Others/hrwtu.pdf
  23. ↑ "UNPO: Iraqi Turkmen: Minorities Face Discrimination And Violence In ISIS-controlled Areas.". unpo.org. Retrieved 2023-07-28. 
  24. ↑ "UNPO: Urgent Action For Iraq's Vulnerable Components Needed: June 2014". unpo.org. Archived from the original on 2019-04-23. Retrieved 2023-07-28. 
  25. ↑ "Report on Human Rights in Iraq: January-June 2014" (PDF). UNAMI Human Rights Office/OHCHR. 2014. 
  26. ↑ "UNPO: Iraqi Turkmen: Intense Summer Heat Poses Danger for Refugees in Iraq". webcache.googleusercontent.com. Retrieved 2023-07-28. 
  27. ↑ "Iraq: ISIS Abducting, Killing, Expelling Minorities". Human Rights Watch. 2014-07-19. Retrieved 2023-02-14. 
  28. ↑ Between the Millstones: The State of Iraq's Minorities Since the Fall of Mosul (1st ed.). Brussels, Belgium: IILHR, MRG, NPWJ and UNPO. 2015. ISBN 978-1-907919-58-9. 
  29. ↑ https://www.ohchr.org/sites/default/files/Documents/Countries/IQ/UNAMI_OHCHR_POC_Report_FINAL_6July_10September2014.pdf
  30. ↑ "Iraqis rally to free abducted Turkmen women in Syria". www.aa.com.tr. Retrieved 2023-02-14. 
  31. ↑ McKay, Hollie (2021-03-05). "The ISIS War Crime Iraqi Turkmen Won't Talk About". New Lines Magazine. Retrieved 2023-02-14. 
  32. ↑ "Turkmen women call to uncover fate of 1300 missing Turkmen abducted by ISIS". Kirkuknow. Retrieved 2023-02-14. 
  33. ↑ "Iraqi Turkmen woman recalls horrors of IS captivity". BBC News. 2017-10-15. Retrieved 2023-02-14. 
  34. ↑ "Iraqi MP: ISIS killed hundreds and displaced thousands of Turkmens". Daily Sabah. 2015-07-28. Archived from the original on 2023-02-14. Retrieved 2023-02-14.  Unknown parameter |url-status= ignored (help)
  35. ↑ "ISIS genocide of Yezidis and Christians – Department of Information Technology, KRG". us.gov.krd. Archived from the original on 2023-01-25. Retrieved 2023-02-14.  Unknown parameter |url-status= ignored (help)
  36. ↑ Refugees, United Nations High Commissioner for. "Refworld | Report on the Protection of Civilians in the Armed Conflict in Iraq: 1 November 2015 – 30 September 2016". Refworld. Retrieved 2023-07-28. 
  37. ↑ Agency, Anadolu (2015-03-15). "Mass grave of Turkmen fighters killed by ISIS discovered near Kirkuk". Daily Sabah. Retrieved 2023-07-28. 
  38. ↑ "d11681 :: Mar 13: Nine widows killed in Qara Quean village, Ninewa :: Iraq Body Count". www.iraqbodycount.org. Retrieved 2023-08-02. 
  39. ↑ "UNPO: Urgent Action For Iraq's Vulnerable Components Needed: June 2014". unpo.org. Archived from the original on 2019-04-23. Retrieved 2023-07-28. 
  40. ↑ "UNPO: Iraqi Turkmen: ISIS Massacre in Mosul Goes Unnoticed by the International Community". unpo.org. Retrieved 2023-02-14. 
  41. ↑ "Iraqi MP: ISIS killed hundreds and displaced thousands of Turkmens". Daily Sabah. 2015-07-28. Retrieved 2023-02-14. 
  42. ↑ "The untold tragedy of Iraq's Turkmen women abducted by Islamic State". Middle East Eye. Retrieved 2023-02-14. 
  43. ↑ "Shiite Militias Are Crashing the Mosul Offensive". The Washington Institute. Retrieved 2023-07-28. 
  44. ↑ "Daesh shells Turkmen village with chemical weapons". www.aa.com.tr. Retrieved 2023-07-28. 
  45. ↑ "UNPO: Iraqi Turkmen: Inside Taza Village after the Chemical Attacks". unpo.org. Retrieved 2023-07-28. 
  46. ↑ "Iraqi Turkmen village struggles after expulsion of Daesh". www.aa.com.tr. Retrieved 2023-07-28. 
  47. ↑ Puttick, Miriam (2015). "No Place to Turn: Violence against women in the Iraq conflict" (PDF). CESAFIRE center for civilian rights – via Minority Rights Group International. 
  48. ↑ "Army forces find mass grave containing remains of 27 Turkmens near Mosul". Iraqi News. 2017-01-29. Archived from the original on 2017-01-29. Retrieved 2023-07-28. 
  49. ↑ "UNPO: Iraqi Turkmen: Looking Ahead to the Future after Daesh". unpo.org. Retrieved 2023-07-28. 
  50. ↑ https://www.state.gov/wp-content/uploads/2020/03/IRAQ-2019-HUMAN-RIGHTS-REPORT-1.pdf
  51. ↑ Between the Millstones: The State of Iraq's Minorities Since the Fall of Mosul (1st ed.). Brussels, Belgium: IILHR, MRG, NPWJ and UNPO. 2015. ISBN 978-1-907919-58-9. 
Çeşmesi: "https://tk.wikipedia.org/w/index.php?title=Yrakly_türkmen_genosidi&oldid=258005"