Türkmenistan VII-X asyrlarda

Mowzuk : Türkmenistan VII-X asyrlarda

Meýilnamasy:

1. Türkmenistanda ykdysady--jemgi§et¡ilik gurlu¦. T¥rk hanlygy.

2. Araplary£ Merkezi Azi§a arala¦magy.

3. Horasan Tahyrylar zamanynda. Samanylar d¤wleti.

4. Oguzlar.

Maksady:

Beéik Saparmyrat Türkmenbaøynyû Mukaddes Ruhnamasynda oguzlar barada beriléÿn maglumatlar we tþrkmenleriû oguzlardan gelip ÷ykyøy bilen talyplary giûden tanyødyrmak.VII--X asyrlarda T¥rkmenistany£ ara¡ÿginde §erle¦§ÿn halklary£ sosial--ykdysady §agda§yny g¤rkezmek we onu£ esasynda t¥rkmen halkyny£ kemala gelmegini talyplara d¥¦¥ndurmek; oguzlary£ ata--watany baradaky problema talyplary£ ¥ns¥ni ¡ekmek.

Wezipesi:

T¥rkmenistana araplary£ arala¦magy, t¥rkmen halkyny£ etnos h¤km¥nde kemala gelmegi barada d¥¦¥nje bermek; metbugatda ¡ap edil§ÿn taryhymyz barada makalalara, tele - we radio - geple¦iklere talyplary£ ¥ns¥ni ¡ekmek, taryhy material bilen i¦lemek ba¦arnygyny ¤sdþrmek.

VI asyry£ ortasynda Alta§y£, Gazagystany£ we Merkezi Azi§any£ d¥rli ta§palary birle¦§ÿrler we T¥rk hanlygyny d¤red§ÿrler. Bu hanlygy£ d¥z¥mine giren ta§palary£ gaty¦maklarynyn netijesinde, §akyn geple¦ik dillerinden olary£ hemmesi ¥¡in umumy "t¥rki" dili d¤rÿpdir. Alymlary£ a§dy¦y bo§un¡a (Bartold, A.Ỳakubowski§, Tolstow) t¥rk s¤zi dürli ta§apalary£ sy§asy birle¦igini a£lad§ar. Hyta§lylar bu ta§palary "tuku" di§ip atlandyrypdyrlar. So£ bu s¤zden "t¥rk" s¤zi emele gel§ÿr we "g¥§¡li, berk" di§en manylary a£lad§ar. Ỳ¤ne bu s¤z¥£ gelip ¡yky¦y barada gutarnykly pikir §ok.

T¥rk halkyny£ bir b¤legi ekeran¡ylyk bilen, ba¦galary maldar¡ylyk bilen me¦gulllanypdyrlar. Ondan ba¦ga-da olary£ arasynda senet¡ilik hem bar eken. Demirden, k¥m¥¦den hojalyga gerekli zatlary §asapdyrlar. Alta§ sebitlerindÿki t¥rkler altyny, mis magdanlaryny i¦lÿpdirler we ¦a§--sepler, §araglar, gap--ga¡lar §asapdyrlar.

Asmana--ta£ra sejde etmek, sadaka bermek dÿp bolupdyr. Asman ruhuna ¡okunyp, ony huda§ di§ip atlandyrypdyrlar. Õlen adamy£ hyzmatkÿrlerini, gowy g¤r§ÿn a§allaryny, atyny ¤ld¥rip bile ja§lapdyrlar.

T¥rklerde a§allara uly hormat go§ulypdyr.

555--nji §ylda türkler Arala ¡enli §etipdirler. Wolga bo§laryndaky ta§palary ¤zlerine bo§un egdiripdirler. 565-nji §ylda eftalitlere berk zarba rpdyrlar. Eftalitler Owganistana, Hindistana ga¡§arlar. Hetijede, Hyta§dan Wolga ¡enli aralykda, Orta Aziany hem ¤z i¡ine al§an T¥rk hanlygy d¤rÿpdir. Ol barada Bartold §az§ar: "VI asyry£ ortalarynda türkler i£ g¥§¡li d¤wlet d¤redipdirler." E§ran ¦asy Hosrow Anu¦irwan VI asyrda E§ran bilen T¥rk hanlygyny£ sebitlerinde bi¦en kerpi¡den Hyta§ diwaryna me£ze¦ diwar saldyrypdyr. K¥m¥¦ dere di§en e§ran ¦ÿherini£ §akynynda ¦ol diwar ¦u g¥ne ¡enli saklanypdyr.

582--603 §yllarda t¥rk jemgiýetinde sy§asy krizis we ¤zara uru¦lar ba¦lan§ar. Olary£ netijesinde T¥rk hanlygy g¥ndogarky (Merkezi Azi§a) we g¥nbatarky (Orta Azi§a) b¤lege b¤l¥n§ÿr. G¥nbatar T¥rk hanlygy Kaspi de£zinden Demirgazyk Hindistana ¡enli aralygy ¤z i¡ine al§ar.

VI asyry£ ortalarynda G¥nbatar T¥rk hanlygy Hytay£ tÿsirine d¥¦§ÿr. Kaspi de£zini£ g¥ndogar kenarynda gadymy Dehistan (Ma¦ad--Misserian) oazisinde §a¦an wela§atlar ¤zba¦dak bol§arlrar.

Eftalitler d¤wleti §ykylandan so£ T¥rkmenistany£ g¥norta--g¥nbatar etraplary -Etrek sebitleri türk hanlygyny£ d¥z¥mine giripdir.

Ỳokary hÿkimiéet--§a¦ulular maslahaty (gurulta§) tarapyndan sa§lanan kagany£ (hany£) elinde bolupdyr. I£ §okary dolandyryjy gurama- hÿkim— han (kagan) bolupdyr.

T¥rk hanlygy VI asyry£ ahyrlarynda--VII asyry£ ba¦larynda g¥llÿp ¤s§ÿr, s¤wda ¤s§ÿr, her 15 g¥nden bazar gurapdyrlar. Hanlar hyta§ gyzlara ¤§lenipdir.

VII asyrda Arabystanda Arap d¤wleti--halyfaty d¤rÿpdir. VII asyry£ 30--40 -nji §yllarynda araplar Sasany d¤wltine ¡oz§arlar. Geraty e§ele§ÿrler. VII asyry£ 50-nji §llarynda bolsa araplar Orta Azi§a we T¥rkmenistany£ g¥norta ra§onlarynda pe§da bolyarlrar. 651-nji §lda Horasany eyele§ÿrler. Nusa§ we Ariwert (Kaka etrabynda) bolsa araplara gar¦ylyk g¤rkezme§ÿrler. Gan d¤k¥¦me netijesiz boljakdygyna d¥¦¥n§ÿrler. Nusa§ araplara 300 m¥n dirhem pul t¤lemeli bol§ar, Abiwert-400 m¥£ drahma. Merw-de uru¦syz tabyn bol§arlar we pul, galla t¤le§ÿr. Pul tapyp bilmÿn, Merw hÿkimi salgydy adam g¤rn¥¦inde t¤le§ÿr. (gullar). Ilat ¤z §a¦a§y¦ ja§laryny arap go¦unlaryna bermÿge nejbur bolupdyrlar. Merw hÿkimi Mahu§ÿni£ ¥st¥ne bu i¦ler §¥klenipdir.

Arap basybalyjylary – bular kim? Bu dýwþrde olar tire – taépa býlþnip, gonup – gý÷þp éýren taépalar. Arap halyfaty dýrÿnden bÿri demirgazyk we gþnorta éaøaéan araplaryû arasynda agzalalyk dowam edip geléÿrdi. (Омейядlar--Аббасидlar).

Eéranyû demirgazyk - gþndogarynda ýz hýkþmdarlygyny berkitmek þ÷in araplar Dehistany eéelemÿge gýz dikipdirler. (Dehistanyû ilaty garøylyk gýrkezéÿr) 716 éylda Kaspi deûizden Amyderéa ÷enli oturymly ekeran÷ylyk éerleri араplar tararyndan doly eéelenéÿr. Syr deréa bilen Amy deréanyû arasyndaky éerleri araplar Мавераннахr diéip atlandyréarlar. (Кутейб ибн Мустапаnyû Хорезмe éýrþøi barada).

Omeéatlara garøy sýweølerine Merwiû ilatyda gatnaøéar Merw oazisinde suw desgalary, pagta, §¥pek matalary k¤p bolupdyr, §¤ne azyk harytlaryny£ zapasy bolmandyr. 733--nji §ylda Merwde gurak¡ylyk bolanda bir sany ¡¤regi£ bahasy dirheme barabar bolupdyr. Bu a¡lyk gozgala£y£ turmagyna tÿsir ed§ÿr.

Ỳesirlige d¥¦en halklary£ ba§ gatlaklary birnÿ¡e hukuklaryny §itir§ÿrler. Şonu£ ¥¡in olar Ome§§adlara gar¦y bol§arlar. Bu gar¦ylygy£ esasynda abbasidler parti§asy d¤re§ÿr.Abbasidlere ba¦tutanlyk eden Abbasy£ ¡owlugy Muhammed ibn Aly. 746--747 0nji §llarda Horasana Abi Muslim atly adam iberil§ÿr. Ỳa¦lygynda --gul (mamluk). Abi Muslimy da§hanlar olary£ hatarynda hem m¥lkdarlar we gullar golda§arlar.

Ome§§adlar dinasti§asy 749-nji §lda §yky al Biruninyû beréÿ maglumatlary boéun÷a Mukannanyû gozgalaûy b.e. 771--772 é.é. baølanéar. ( beéleki ÷eømelere gýrÿ - 776 é). Mukanna Abu--Muslimi£ i¦ini dowam ed§ÿn adam h¤km¥nde hasaplanyl§ar. 776 §ylda Buhara sebitlerinde Nar¦ah obasynda Mukannany£ "ak ge§imliler" di§ilip atlandyryl§an n¤kerleri bilen araplary£ arasynda uly ¡akny¦yk bol§ar.→ 700 adam gyryl§ar (Mukannanyn go¦unyndan) 783 §ylda Ka¦kader§a sebitlerinde bolan ¡akny¦ykda Mukannany£ tarapdarlary araplardan §e£il§ÿrler. Mukanna ¤z--¤z¥ni ¤ld¥r§ÿr. Éeûilmegiû sebÿbi: iri mþlkdarlar dýnþklik edéÿr, éarag éetmez÷iliginiû bolmagy.

Bolup ge¡en k¤p sanly uru¦lara garamazdan, T¥rkmenistany£ orta asyr ilaty arap halklary bilen k¤p asyrlary£ dowamynda ykdtsady, s¤wda we medeni gatna¦ykda bolupdyrlar Merw 813-nji §yldan ba¦lap 6 §yly£ dowamynda arap halyfatyny£ pa§tagty roluny §erine §etir§ÿr; Musulman G¥ndogary£ ylmy Merkezi bolar. (Omar Ha§§am, Abdylkerim as Samany d¥n§ÿ m¤¡berinde tanal§arlar). Merwde birnÿ¡e kitaphanalar d¤redilipdir.

Islam dini §a§ra§ar. Medreseler-- mekdepler a¡ylar.→ dini we d¥n§ewi bilim berilipdir. Halyf al--Mamun 832-nji §ylda Bagdatda "Bilimler ¤§¥ni" d¤red§ÿr.

IХ asyry£ ba¦larynda Bagdat halyfatynyn kuwwaty ;pese d¥¦¥p ba¦la§ar (araplara gar¦ylyk §erli ilat tarapyndan, han- begler bilen garama§ak ilaty£ arasynda gar¦ylyklar-- sebÿp).

Arap halyfaty Horasany elden gidirmejek bolup jan ed§ÿr (sebÿp: k¤p salgyt--girdeji ber§ÿr--38 million dirheme barabar). 812-nji §ylda halyf Horasanyn h¤k¥mdary edip Tahyr ibn Huse§ni belle§ÿr. (Tahyr Mamuna (halyf) k¤mek ed§ÿr). Horasanda Taryh ibn Huse§n gara¦syzlyk sy§asatyny §¤red§ÿr. Metjitlerde juma namazynda halyfy£ adyny tutmaga (hutba) gadagan ed§ÿr. Ỳ¤ne tiz wagtda Tahyr aradan ¡yk§ar, tagta onu£ ogly Abdallah (828-844) ¡yk§ar. Ol hakyfata gara¦syzlyk syasaryny alyp bar§ar. Salgytlardan gel§ÿn harajady£ hasabyna go¦uny, ruhanylary, emeldarlary saklapdyr, Suwdan §erlikli pe§dalanmagy£ d¥zg¥nlerini kesgitlÿpdir we "Kÿrizler hakynda kitap" di§ip atlandyr§ar. Kerwen §ollary abadanla¦dyryl§ar, kerwen sara§lary gur§ar: Dehistan ( Gyzyl- etrek etraby) Paraw (Gyzylarbat etraby), Kufen (Kaka etraby), Da§ahatyn (Dÿnew etraby).

Zoroastrizm dinine u§§an §olba¦¡ylary£ arasynda yslam dinini kabul edenleri£ sany k¤ple§ÿr. Ol bolsa bu adamalary geljekki ykballarynda uly rol o§napdyr. 873-nji §ylda Saffarylary£ zarbasy netijesinde Tahyrylar dinasti§asy syn§ar.

818 -nji §yldan ba¦lap Mawerannahy£ d¥rli wela§atlarynda Asamaniler h¤k¥mdarlyk ed§ÿrler. → Tahyrylara tabyblykda bolupdyrlar. Tahyrylar d¤wletini£ synmagy Samanyleri£ ¤zba¦dak bolmagyna ¦ert d¤red§ÿr.

D¤wleti Isma§yl ibn Ahmet (874--907) esaslandyr§ar. Pa§tagty--Buhara.Horasan, Kýneþrgen÷, Mawerannahr Samaniler d¤wltini£ d¥z¥minde bolupdyr.

Hojalygyû m¤h¥m pudagy -- suwarymly ekeran¡ylyk. Etrek der§asynyn a¦ak akymlary (Dehistan), Murgap j¥lgeleri (doluna), Horezm--ekeran¡ylygy£ ¤sen §erleri: Kanallary£ gapdalyndan gatlalar gurlupdyr. Suwary¦ desgasy d¤wlet g¤zeg¡iliiginde bolupdyr. "Diwan suw " wezipesi bolupdyr.

Arpa, nugda§, ¦aly, k¥nji; kÿ¦ir, sogan, garpyz, gawun, alma, armyt §aly ekinler ekilipdir. Pagta ekilipdir,  dokma¡ylyk ¤s¥pdir. Horasanda ¤nd¥rilan matalara Merw matalary di§ipdirler.

Isma§yly£ (892--907) d¤wri Samaniler d¤wleti£ ¤sen wagty di§ip hasaplapdyrlar. Merkezle¦dirilen d¤wlet d¤re§ÿr. Şÿher hÿkimi d¤redil§ÿr--rais. S¤wda--satuwa g¤zeg¡ilik edil§ÿr.

Dini--yslam. Medreselere we metjitlere §er b¤lu£ip berilipdir. Arap dili -- yslam we din dili h¤km¥nde, d¤wlet we edebi dil h¤km¥nde pars dili ulanypdyr.  asyry£ ba¦larynda Samani d¤wleti pese d¥¦¥p ba¦la§ar. Oguzlar Merkezi Azi§a we Orta G¥ndogara §a§ran t¥rki halklary£ i£ so£ky uly tolkuny. Oguzlar Merkezi Azi§any£ ¥mm¥lmez sÿhralyklarynda §a¦an gadymy t¥rkleri£ bir kabylasy bolmaly. Syrder§any£ a¦ak akymlaryndaky Zent ¦ÿheri-- olary£ pa§tagtyna ¤wr¥lipdir. Oguz han -- 4 ogly, 24 agtygy (G¥n, A§, Ỳyldyz, G¤k, Dag, De£iz hanlar), 24 agtygyny£ her biri ta§pa birle¦mesine gir§ÿn 24 urugy£ ba¦tutany bolupdyrlar. Ady; ga§a, ba§at, §azyr, ow¦ar, dodurga, ba§andyr, garkyn, ¡owdur, salyr,e§mir, igdir we -- agzy§oluk.

Oguzlar  t¥rkmenler. (Mahmyt Ka¦garly  asyr, Re¦id--ed--dun  asyr, Salyrbaba VI asyr, Abdulgazy XVII asyr). Oguzlar s¤we¦e girenlerinde ta§palary iki ganata b¤l¥pdirler. ("I¡oguz--Da¦oguz" §aly b¤lege b¤l¥nipdirler).

Hojalyk barada anyk maglumatlar §ok. Ibn Fadlana g¤rÿ maldarylyk bilen me¦gullanypdyrlar. Õz aristokrati§asy hem bolupdyr. Oguzlar hojalygy (Tolstow S.P.) k¤p pugakly  oturymly we §arym oturymly "maldar¡ylyk-- ekeran¡ylyk-- balyk¡ylyk" pudakly bolupdyr.

Jemgi§et¡ilik gurlu¦y : kagan, han, §abgy, §ylhal, ¦ihne tutullary bolupdyr. (Plano Karpini, Marko Polo--maglumat).