Hindistan irki orta asyrlarda

Mowzuk: Hindistan irki orta asyrlarda.

Meýilnama:

1. Orta asyr Hindistanyň ilaty, durmuş ykdysady ösüşiniň aýratynlyklary.

2. Rajaput knýazlygynyň güýçlenmegi.

Maksady: Hindistanyň irki orta asyry barada düşünje bermek.

Wezipesi: Merkezi Aziýa bilen Hindistanyň arasyndaky gatnaşyklary güýçlendirmek.

Hindistanyň taryhynda Guptalar döwri gadymy döwürden orta asyrlar döwrüne geçmegini aňladýar. III asyrda Kuşan döwleti dargap, ol ösen döwründe Demirgazyk Hindistanyň Günbatar bölegini özüçe jemläpdi.

Yurdyň çäginde Guptalardan soň VI asyryň ahyrynda Gaude döleti täsirliräk bolup onuň merkezi Bengaliýady. Dolandyryjy Şaşangyň döwründe bütin Gang jülgesini boýun egdirmäge synanyşdy. Emma ony doly amala aşyryp ýetişmänkä Harşiler döwleti başyna geçdi. Ol hem uzaga çekmedi. (606-646) Harşiniň şol döwür üçin oňat goşuny bardy, buddizm dinini goldady. Kitaýilçisi diňe Harçi aradan çykandan soň geldi. Ony Hindiler erbet garşy aldy. Muňa jogap edip Won Sýuansi tibetlerden, neapollylardan goşun getirip, harşi döwletini dargatdy. Şeýdip ep-esli Demirgazyk Hindistanda dagynyklyk döwri başlandy. V-VI asyrlarda Demirgazyk-günbatar Hindistan göçüp-gonup ýöräp eftalitler we gürjarlar aralaşdylar. Guptalar döwletini ýykylmaga şular goşulypdy.

Sind, Rajistak, Gujerat, Malwe ýerlerinde berkäp täze syýasy kastany rajaputlar jemgyýetine emele getirdeler. VII-VIII asyrlarda rajaput knýazlyklary oňat ýerleşip, tertip-düzgünli goşunyny hem düzdüler. 712 ýylda Gujeratlaryň Pratihar döwleti ähli rajaput ýerlerini birleşdirdi. Araplara garşylyk görkezip bildi. Olar Sindi eýelediler. Ganga bilen jamni derýasynyň aralygyny ozone boýun egdirler. Protiharlar beýelki eri demirgazyk Hindi döwleti bolan Pal knýazlygy bilen VIII-IX asyrlarda yzygider uruşlar alyp bardy.

X-Xi asyrlarda musulmanlaryň täze tolguny aralaşdy. Mahmud Gaznawid Pratiharlaryň rajaput dölwetine garşy üstünlikli ýörüşleri gurady, Demirgazyk Hindistanyň uly bölegini talady we özi bilen gymmat baha zatlaryň köpüsini alyp gitdi. Şu ýörişiň netijesinde Gaznawit soltanlygyna Hind jülgesiniň bir bölegi birleşdirildi we Pratihar deržawasy maýdajyk rajaput knýazlygyna bölündi.

III-IV asyrlarda döräp Pol we prowdi döwletileri öz aralarynda göreşselerde Gurta we Harşi garşylyk hem görkeziler.

Häkimiýet haja we maharajalarda degişli bolup, olar salgytlara, artyk öndürilen önümleri knýazlyklarda ýerleşdirmäge jogäpkär bolupdyrlar. Girdejiniň esasy bölegi pajanyň kaznasyna siipdir galany wassal harbylyryny diňe gulluk edýän döwründe degişli bolupdyr. Eri bolanlaryem ýerinde salgyt salynypdyr. Rajalar hemişe öz agalygynyň mülkini nesline galdyrypdyr.

Ýurdyň ene-de bir bölegi merkeze degişli bolup welaýat – dolandyryjylaryna bölünip, oňa döwlet ýolbaşçysyna ogly ýa-da nesli eýeçilik edipdir. Ol hem edil ýokary rajy ýaly bolup, dolandypdyrlar. Ýöne ýokarky häkimiýet ony aýryp, täzeläp bilipdirler. Duýnki kiçi knýazlyklar göňşy döwletleriň üstüne göçup öz ýerlerini geçipdirler. Eýelän ýeri knýazlyk bolsa, ol şol bolşuna galypdyr., galanlary olara degişli bolupdyr. Ýöne hemmesiniň hem üstünden ýeketäk dolabdyryjy raja seredipdir.

Jemgyýetçilik kasta gurluşy.

Hindistanda kasta gurluşy gadymy döwürden başlap dowam edipdir. Haýsy kasta degişliligi çaga doglan badyna belli bolupdyr. Ýöne wagtyň geçmegi bilen üýtgäp hem bilipdir. Mysal üçin döwlet dolandyrjysy şydrlardan gelip çykyp,ol hçatr adyny alyp bilipdir. Daşary ýutrtdan gelenleriň hem edil rajanyňky ýaly hukyklary şu ştatusy alyp bilipdir. Prahmanlar bolupdyr. Olar köplenç isreşler bilen bu kastadan daşlaşyp bilmändir. Waýşe şudrlar bolupdyr, waýse söwdagär, hünärmentlergiripdir. Şudrlara- ekerançylar giripdir.

Hindistanyň içki gurluşynyň esasyny warnekastalar düzüpdir. Ol gurluşy yslam we uzak gündogar ýurtlaryndan,tapawutlanypdyr, sebäbi ol dowletlerdäki içki çökünlikli halkyň hal ýagdaýynda duýulypdyr. Her bir hindi obasynyň öz kethudasyny we jemgyçilik maslahaty bilen olaryň wekilleri jemgyýetiň uly maslahatyna geçipdir. Maýda obasynyň maslahaty kethudasy bilendir. Esasyekerançylyk kastada maslahaty ýolbaşçy bellenipdir.

Ähli işe jemagatyň maslahaty ýolbaşçylyk edipdir, ol arz-şika atlary dernäpdir, sud üçin amala asýrypdyr, karar çykarypdyr. Maslahatda esasy bolup kethuda oýnapdyr. Şäherlerde kastalar oba seredilende has güýçli bolupdyr. Bu ýerde jemagatlar köplenç bir kastaly bolupdyr. Dokmaçylar, ýarag öndürýändler, reňkleýjiler, ösümlik ýagyny söwda edýänler, bakça söwdakärleri bir kasta birleşipdir. Hindi hünärmentleri, dokmaçylary, zergärleri dünýä tanalypdyr.

Hindistanda döwlet we jemgyýet

Orta asyr Hindistanda Warno kasta jemgyýeti öndüijiler bilen döwletiň arasynda dowam edipdirler, Hitaý ýa-da Yslam dölwetlerinden aýratynlykly tarapy ýuridiki taýdan ähli döwlet ýeçiligi ýa-da dolandyryjynyň eýeçiligi:

1. Hindi dolandyryjylaryň salgydynyň dürli görnüşlerini salypdyrlar.

2. olar kazna girýän girdeýjileri özleriçe ulanypdyrlar. Öz hususy goşunlary we dolandyryjylary ybadathanalary ondan birahmanlarda hyzmat etmek üçin we şoňa meňzeşler.

Hindistanda eziş barada aýtsak bu ýerde salgyt uly balmandyr. Girdeýjesiniň 6/1 bölegini töläpdirler. Hytaý we beýleki ýakyn gündogaryň ýurtlarynyň sosial durnyklyklyk bolmandyr. Şol 6/1 salgyt olary ödäpdir. Artyk baýlyklary Nedir şah, owganly Ahmet şah, kiçeräk iňlis kolonizatorlarynda öz ýurduna daşapdyrlar. Sebäbi hindiler ozone gereginde artyk zady adenjek hem bolmandyrlar. Bir tarapdan ony din talap eden bolsa ikinji tarapdan geografiki şertlerinde täsir edipdirler. Gupdalar deržawasynyň ýykylmagy Harşi dölwetini ýuze çykmagyny. Guptalar döwleti güýçsiz syýasy birleşme öwrüldi. V asyryň ortalarynda bu äbit döwletde syýasy taýdan pese gaçmak başlandy, üstesine olaryň yzygider goçup durupdyrlar. 533 ýylda gupdalar döwleti dargap harşyler häkimiýete geçýär. Harşawardhan (660-647) ýylarda patyşal;yk edýär. Harşy 647 ýylda aradan çykýär. Onuň äpet döwleti dargaýar. Olar wassal knýazlyklara bölenip biri birinden garaşsyz bolýär. Bu ýerde döwletçikler ilkinji ýeňiş iri ýer eýeleri bolupdyr. Diňe iri ýer eýeleri bir ýeke-täk döwletler birleşen halatlarynda goňşy döwletlere garşy çozuşlar edip boljakdy. Kitaý budisti Sýu Sizýanyň maglumalaryna görä 70 golaý patyşalyk bolupdyrlar. Olar köpüsi wassal we garaşsyz knýazlyklar bolupdyr. Gangyň merkezi we g.b. jülgeleri. D.g. Hindostan ykdysady we syýasy merkezlik bolupdyr. VI-VII asyrlarda şäherler ösüpdir. I asyryň I müňýylygynda Hindistanda buddizm dini köpçüklikleýin ýaýrapdyr. Halkyň dini ynançlara gadymy döwürde umumylaşdyryp Brahmanizm diýip at berýärler. Orta asyrlarda induizm dini ýaýrapdyr. Buddizm, induizm bilen ýakymlaşypdyr. Harçylar döwründe buddizm dini ýetip başlady. Ol diňe Gemalaýlarda we seýdonda saklanýär. VIII- asyryň başlarynda Hindistanyň syýasy ýagdaýyna syn etsek, VIII asyryň başlarynda d.g. maýda eýeçilikler dowam edipdirler. Harşiler döwletiniň paýtagdy Kanundža tapawutlanýar. Sebäbi ol özüni ykdysady merkezligini saklaýar. Ýöne 712-713 ýylarda Muhammed Ibn Kasymyň ýolbaşçylygynda arap halyfatlygynyň goşunlarynda bu arylaşýar.