Günorta slawýanlar

Günorta slowýanlar. Bolgar döwleti VII asyrda demirgazyk gündogar Balkan ýarym adasynda döräpdir. Dunaý ýaka slawýanlar ýerleşipdir. 679 ýylda Bolgar hany asporuk Balkan ýarym adasynda günorta Dunaýda öz družinasy bilen ýerleşipdir. Bolgalarda slawýanlara teritiriýa bölüp beripdirler. Olar basybalyjy bolman Dunaý slowýanlary bilen soýuzdaş bolup awar we wizantiýalylara garşy bile göreşipdirler. Asparuha bolgar we slowýanlaryň peýdasyna Wizantiýa imperiýasynyň imperatory Konstantin IV bilen ylalaşyk baglanşmak başarypdyr. Wezantiýalylar teritoriýadan yza çekilipdir. Asparuh baş knýaz bolup bolgar sloaýan döwletine slowýan knýažlyklary boýun edipdir. Slawýan ilaty Asporuhe we onuň orun tutary Dula salgyt töläpdirler. Täze döwletiň paýtagty Pliske soňra Preslowa şaherleri bolupdyr. Sparuhyň aryp tutarlary Wizantiýanyň içki işene gatnaşypdyrlar.

IX asyrda Bolgariýa uly döwlete öwrülýär. Güýçli han Krumyň döwründe (802-815) onuň düzümine häzirki Bolgariýanyň teritoriýasyndan başgada häzirki Ruyniýa we Wengriýanyň bir bölegi günbatarda Karl Beýgiň imperiýasy bilen serhetleşipdir. Bolgariýa IX asyryň 2 ýarymynda knýaž Borisiň döwründe (852-888) geňelýar. Wizantiýadan hristiýänçylygy kabul edip IX asyrda bolgar we slawýanlar ýakynlaşdy. Bolgar patyşalygy patyşa Simeon Beýigiň döwründe (893-927) gülläp öşen derejesine ýetýar. Ol Wizantiýanyň köp ýerlerini eýelenden soň onuň paýtagty Konstontinopyly eýelemegi maksat edinýar. Ol Sargrada (öň Konstontinoplyň ady) birnäçe gezek ýöriş edýär. Emma Konstontinopl deňizden oňat goralýandygy üçin ony eýelemek başartmaýar. 919 ýylda Simeon ähli bolgar we grek samoderžawasynyň patyşasy diýen lakamy kabul etdi. Ol Wizantiýa imperatory bilen deňräk derejede.

Preslowda köşkler ybadathanalar daş şäher diwarlar dikeldilýär. Swmoin öz köşkünde Preslawda slawýan edebiýat merkezini döretdi. Ol birnäç edebi esarleriň awtory bolupdyr. Ol birtorao Wizantiýanyň edebi taryhy eserlerini slawýan diline tejrime edipdir. Çünki Bolgar ýazyjylaryna hasda öz eserlerini döredipdir.

Ilrabra diýen adamyň “Rossuždeniýa o slowýanskom ýazyke” grek we latyn dilleri ýaly bu dil hem hemme ýerde düşünikli boljakdygyny ýazýär. Has-da diňe Bolgariýada şäherlerinde däl-de obalardada kitap köp okalypdyr. XI-XII asyrlarda bolgar-slawýan edebiýaty gadymy Russiýada aralaşýar.

Semion ölenden soň Bolgariýa aşak gaçýar. Köp eýeläp territoriýaary goňşy döwletleriň gol ostynda düşýär. Ýerli feodallaryň-boýarlaryň häkimýeti güýçlenip galan bolgar territoriýasynda syýasy birligini ýetirýar. Döwlet jirimeleri agyr bolupdyr daýhanlaryň käbirleri, muňa çydam edip bilmän öz ýerlerini taşlap iri ýer eýesinkä geçýär eken. Şeýle garaşly daýhanlara Bolgariýada pariklar diýip at beripdirler.

Bogomolstwo – hudaý berlen adamlar bolupdyr. Boýarlaryň iri ýer eýeleriniň eksplotasiýasyna çydap bilmän ýeretiki herkere goşulypayr. Bogomollar ilkinji gezek patyşa Simeonyň döwründe giň ýaýraýar. Dindar Bogominiň adyndan gelip çykypdyr. Ol bogomilleriň ilkinji jemagatynyň başynda durýar. Olar dünýä edil Wizantiýadaky pawmisarlar ýaly dünýa dialektik garapdyrlar. Hudaýlary oňat we erbet diýip bölüpdirler. Bogomiller prowoslaw buthanasyna döwlet guramasy hökmünde garamadylar, olar buthana ýerlerine garşy çykdylar. Mukaddes kitapda krepostnoý hukuk ýok diýip düşündirler. Olar harby gulluga-patşa salgytlarynada garşydy. Umumy eýeçiligi saklamak we öz-özüňe dolandyrmaly diýdiler (obşinasy). Olaryň öz demokratik buthana guramasy bardy, onuň başynda saýlawly halk ýaşulylary durýardy. Bogomilleriň öz mukaddes kitaby bardy. Olar prowoslaw dinine garşydy. Bu hereket serb Bosniýa Dolmasiýa we beýleki Balkan ýarym adalaryna hat-da Wizantiýa ýaýrady. Içki gapma-garşylyklaryň ýetişmeginden peýdalanyp Wizantiýa Bolgarlary garşy knýažy Swýataslawy kömege çagyrdy. Ol Bolgariýa 2 ýöriş göçürdi (968-969) 23 (967-971) netejede Dunaýda öz agalygyny berkitmek. Soňra ol Ewizantiýa ýöriş gurady ol Swýataslawy Bolgariýadan çykaryp kowut gündogar Balgariýany paýtagty Preslaw bilen bilelikde Wizantiýa birleşdirilipdir. Ioan Simiskiý imperatordy Gomon günbatar Bolgar territoriýasyndan soňrak imperator Wasiliä II döwründe boýun edilipdir. Ol Bolgaraboýse diýen lakamy alypdyr: “Bolgarlary öldürýärin” ol şeýle zalym bolupdyr. 1014 ýylda 15 müň bolgar ýesirini köp etmegi tabşyrypdyr. Bolgar patyşalygy 1018 ýylda ýykylýar. Xii asyryň ahyryna çenli Weizantiýany gol astynda galýar.

Balkan ýarym adasynyň demirgazyk gündagara VI-XI asyrda dürli serb taýpalary, horwatlar, slowýanlar ýaşapdyrlar. Serbleri Adrýatik deňzi, Istriýa Drawo we Dunaý derýasynyň Morawa we daglyk Giar-Plinini tutupdyr. Olarda kiçijik territorial birleşmeler bilen oňa Zupam diýip at beripdirler. Olar taýpa soýuzlaryna ondan patriorhal maşgalara bölünipdir.

Gündagar serb taýpalarynda bölünmek maşgalalar bolupdyr, hopjalygy umumy bolup dolandyrypdyrlar. “Kuçi” diýip ýa-da “beýik kiçi” – “zadrug” knýazlaryň ýolbaşçylygyna županlar diýip, olaryň arasyndan beýkleri bölünip dara beýik županlar bölünip goňşy taýpalary boýun egdirip dölwet döretmek synanşygyny edipdirler. Wizantiýä, Wengriýa, Bolgariýa ýaly döwletleri boýun egdirmek üçin synanyşyklar döwletiň döremegine getirdi. Ilkinji serb taýpalarynyň birleşmegine gündogar serb knýazy Wlastemiriň (836-843) döwründe başlaýar. Wlastemiriň oruntutarlarynyň biri çeslow Kloninurowyň (932-960) döwründe territoriýany Dunaýa çenli uzaltýär. Knýäz Bela bilen syýasy ylalaşyl günbatar serb taýpalaryny birleşdirmek isleýär. IX asyryň ortalarynda harwatlar franklardan azat bolup özbaşdak döwletini döredip, öz županlary dolandyrýär. Olaryň arasynda Trpimir 846-864 dolandyryp tapawutlanýar. Horwat knýazlygy beýik župam Tomislawyň döwründe (910-930) korolyga öwrülýär. Horwat korollygynyň sostawyna Horwat we Dalmasiýa ýerleri girýär. Emma Primariýa dolmasiýa şaň XI asyryň 2 ýarymynda Wenesiýa tarapyndan basylyp alynýär. XIII asyryň başlarynda Horwatiýa, Wengriýa birleşdirilýär. Ol XV asyra çenli galýar. Serb döwletinde Xi asyrda günbatar serb knýažlyklary agalyk edýär. Mihail (1051-1081) güýçlendiripdir. Şeýlede Bodin (1081-1101). Bodiniň eýeçiligine Zefa häzirki Çernogoriýa giripdir, Bosniýa Gersogowiniň we gündogar serbiýanyň bir bölegi XII asyrda ýene-de gündogar Serb knýažlygy güýçlenýär. Stefan Nemonýa 60-70 ýylda gündogar we günbatar serb taýpalaryny birleşdirýär. Serb korollygy döredýär. XII-XV asyrda serb korollygy Balkan ýärym adasynda güýçlenýär.

Gadymy rus döwletiniň (Kiýewiň Merled) döremegi. Slawýanlaryň ykbalyna 2 zat uly täsir etdi. XV biziň eramyzyň Ýewropanyň ýaş döwletinde obşina gurluşy dowam eden döwri. Rim-de feodalizmiň prosesi ösdi. 2 gezek slowýanlar halkara arena çykanda karolingler imperiýasy emele gelipdir. Onuň netejesinde Beýik Moraw deržawasy we Kiýew rusy döredi. Ol barada Konstontinopylda we Rimde söwda ykdysady ylalaşyklar edildi. Müsüriň Merkezi Aziýanyň we eýranyň alymlary rus barada ýazdy.

IX asyryň II ýarymynda Nowgorod knýazy Oleg Kiýew we Nowgorodyň üstünde agalygyny dikeldýar. Olegiň družinnikleri dworýanlaryň ýerlerine barýar eken (sag kenar Dnepre) ýerli knýažllarydan salgytlar ýygnaldy. Ol 999 we Twer ýerlerinde eýeläp Dnestr aralygyny ozone birleşdiripdir. Olegiň dünde (945-869) Kiýew knýazy gutarnykly boýun egdirilýar. Stanislaw Igorewiç (969-972) we Wladimir Stýasoslawiç (980-1015) ýylda Demirgazyk Kawkaz we Karpat Rusi girýär.

Irki geodal döwletiň döremegi bilen daýhanlaryň feodala garaşlylygy artýar.

Ruslarda ýazuw girizilýär. Rus gänürleri Gora Adawkasiç we Baltika deňzine barýar. Konstantinopol bilen söwda edýär. Eýran merkezi Aziýa bilen gatnaşýar. Igoryň döwründe hristian dini kabul edýär. Rus-da hristiançylyk 987-988 ýyllarda kabul edilip. X asyryň 80 ýyllarynda Wladimir Wizantiýa bilen soýuzy berkitmek üçin imperator Wasiliý II-niň aýal dogany Anna öýlenip soýuzy berkitmek işläpdir. Wladimir Kryme süýşipdir. 989 ýylda Heodeonesi eýeläpdir. Wasiliý II yza çememelidi Wladimir bilen Annanyň nikalaşygyndan soň döwletiň hristian dini kabul edildi, feudal gurluş ösüp başlady. Hristiançylyk zor bilen 100 lerçe ýylyň dowamynda girizildi. Buthana edaralary köp edinip döwlet girdejisine eýe bolupdyr. Rusiýada oba-hojalygyna suwarymly ekerançylyk dowam edipdir. Döwlet halky ezipdir. Ýerli knýäz boýarlardan ýerli feodallar döräpdir. Rus-da smerdler bilen olaryň öz maly inwentary aýy sygyry dolupdyr. Ýöne ol öldürilse holop (gul) öldürilen ýaly 5 griwen tölenipdir. Eger azat erkek öldürilse (40 griwen) feudal aristokratiýadan öldürilse 80 griwen töläpdir. Öleb smerdiň yzyna erkek oruntutary bolmasa onuň zatlary hojaýynyň eýeçiligine geçipdir. Feodal hojalykda daýhan ezmegiň esasy formasy işläp bermek rentasy – barşina, natural salgyt bolupdyr. Feudal ezişe çydam edip bilmän daýhan gözgalaň turuzypdyr. Netijede daýhan obşina ýerine önküden hem beter berkedilendir. Gaçan daýhanlaryň bir bölegi hünärmentçilik görnüş bilen 150 görňüşe golaý demir onum söwda çykarypdyr. Rus söwdagärleri Arap halypatlygy Wizantiýa Morawiýa, Çehiýa, Polşa Günorta Germaniýa Baltik deňzi Skandiýa Pomorlara bilen Cirnigow Polosk Nowgorod, Smolensk we ş.m. bolupdyr. Ol administratiw sud we harby merkezler bolupdyr. Wladimir Swýatoslawowiç ölenden soň ogly Swýatopolk Kiýewde knýäz bolýär. Nowgorda bolsa ogly Ýaroslaw bolýar. Swýatopolk polýaklara köp bil baglaýar. Ýaroslaw Kiýewe eýelýär. Rus syýasy ykdysady medeni gatnaşy ösdürýär. Çehiýa, Polşa, Wengriýa, Bolgariýa, Wizantiýa, Teriýa, Angliýa, Fransiýa hat-da binostipi rikolarda baglaşýar. Ýaroslaw müdiriniň bir gyzy fransuz koroly Genrih I aýaly beýleki bir gyzy Norwegiýa koroly Garold Smelyý aýaly 3-nji gyzy Wenger koroly Andreýiň aýalydy.