Buharanyň gabawy sahypasynyň çeşmesini gör

'''Buharanyň gabawy''' 1220-nji ýylyň martynda Horezm imperiýasynyň mongollar tarapyndan çozmagy wagtynda bolup geçdi. [[Mongol imperiýasy]]nyň hökümdary [[Çingiz han]], Şah [[Muhammet Horezmshah|Muhammet II]]iň ýolbaşçylygyndaky [[Horezmshahs ştaty|Horezm imperiýasy]]na köp taraply hüjüm edipdir. Şah uly şäherleri aýratyn goramagy meýilleşdirýän bolsa, mongollar serhetýaka [[Otrar]] şäherini gabadylar we Horezme uly zarba berdiler.

[[Buhara]] şäheri Horezm imperiýasynyň esasy söwda we medeni merkezi bolupdyr. Şäher Mongol imperiýasy bilen serhetden uzakda ýerleşýändigi sebäpli, [[Horezmshah|patyşa]] şäheri goramak üçin 20,000-den az esger bölüp beripdir. Şeýle-de bolsa, 30,000 bilen 50,000 aralygyndaky Mongol goşuny, uly goşun üçin geçip bolmajak hasaplanýan [[Gyzylkum|Gyzylkum çölü]]nden geçmegi başardy. Buharanyň goragçylary düýbünden bulaşdylar we şowsuz söweşden soň daşarky şäher üç günüň içinde boýun egdi. [[Anuştiginier|Horezm hökümdary]]na wepaly esgerler galany ýykylmanka iki hepde geçmänkä goramagy dowam etdiripdir.

Mongol goşuny galadakylaryň hemmesini öldürdi we ilatyň köpüsini gul etdi. Ussat hünärmenleriň işini mongollar özleşdiripdirler we beýlekiler goşuna kabul edilipdir. Buhara şol wagt ot bilen ýok edilse-de, zyýan azdy. Gysga wagtyň içinde şäher ýene-de söwda we medeni merkeze öwrüldi we [[Pax Mongolika]] döwründe hasam ösdi.

== Taryh ==

[[Utakut Hamawi|Utakut al-Hamawi]]niň geografiki maglumatlaryna görä, Buhara mongol çozuşynyň öňüsyrasynda „[[Orta Aziýa|Merkezi Aziýa]]nyň iň uly şäherleriniň hataryndady“{{sfn|al-Hamawi|1955|pp=354–4}}{{refn|Al-Hamawi gür ilatly merkeziň "köçelerde hapa we hapa ýaýramagyny" tankytlaýan şahyrlara salgylanyp, göwnünden turýan çeşme ýazdy{{sfn|al-Hamawi|1955|pp=354–4}}.|group="teswir"}}. Takmynan 300,000 ilaty we 45,000 kitap kitaphanasy bolan bu şäher, bilim we medeniýet merkezi hökmünde [[Bagdat]]a garşy çykyp biler{{sfn|Modelski|2007}}{{sfn|Ahmad|2000|p=217}}. 1121-nji ýylda işe girizilen [[Poi Kalon]] [[mesjid]]i dünýädäki iň uly metjitleriň biridir we [[Kalon minarasy]]ny ýerleşdirýär{{sfn|Emin|1989|pp=8–10}}. Şäher 5-nji asyrda gurlan [[Buhara arkasy]] bilen gurşalan we goranyş gurluşy bolup hyzmat edipdir. Oba hojalygy ýerleri [[Zarafşan (derýa)|Zarafşan derýasy]]nyň suwundan peýdalanyp suwarylýar{{sfn|Nelson Frye|1997|pp=28–32}}.

XII asyrda bu şäher [[Samarkand]], [[Daşkent]] we [[Fergana]] ýaly baý şäherleriň köpüsine taryhy taýdan gözegçilik edýän [[Garahanid döwleti]]niň gol astyndady{{sfn|Golden|2009|pp=12–15}}. [[Garahitai döwleti|Garahitai]] hanlygynyň nominal wassaly bolan Garahanidlere, ilatynyň we territoriýalarynyň köpdügi sebäpli özbaşdak işlemäge rugsat berildi. Garahanidler 1215-nji ýylda [[Köne Urganç|Gurganj]]da [[Seljuk imperiýasy|Seljuk döwleti]]niň dargamagy netijesinde emele gelen Garahanidleriň wassaly bolan [[Horezmshahs ştaty|Horezmaşlar]] tarapyndan boýun egilipdir{{sfn|Abazov|2008|p=43}}{{sfn|Buniyatov|2015|pp=32–33}}. 1218-nji ýylda [[Horezmshah]] [[Muhammet Horezmshah|Muhammet]] [[Hamadan]]yň, [[Beýik Eýran|Eýran]]yň we Horasanyň [[soltan]]y boldy we [[Gurianlar]]a we [[Eldegizler]]e höküm sürdi{{sfn|Abazov|2008|p=43}}. Horezm imperiýasy Mongol taýpalarynyň üstünden gegemoniýa gurup başlan [[Çingiz han]]yň çozuşyndan gaçyp gelen bosgunlar tarapyndan durnuksyzlaşan Garahitleriň ýerlerini eýeledi{{sfn|Biran|2009|p=47}}.

Umumy duşman [[Naýmans|Naiman]] şazada [[Kuçluk]] ýeňilenden soň, [[Mongol imperiýasy|mongollar]] bilen horzmaşlaryň arasyndaky gatnaşyklar ilki bilen güýçli boldy{{sfn|Jackson|2009|pp=30–31}}. Şeýle-de bolsa, Horezmshah tiz wagtdan mongollar hakda alada etdi. Hronikaçy [[Shihobuddin Muhammad an-Nisoviy|al-Nisawi]] garaýşyň üýtgemegini, [[Irgiz derýasynyň boýundaky söweş|çaltlygy we hereketi patyşany]] gorkuzýan mongol güýçleri bilen garaşylmadyk çaknyşyk ähtimallygy bilen baglanyşdyrdy{{sfn|al-Nasawi|1998|p=13}}. 1218-nji ýylda patyşa Otrar welaýatynyň häkimi Inalçuga mongol söwda kerwenini tussag etmäge we harytlaryny elinden almaga rugsat berdi. Çingiz han bu meseläniň diplomatik çözgüdini tapyp, Urgança üç ilçi iberýär. Muhammet Hwarazmshah olary kemsitdi, şol sanda birini köpçülige jezalandyrmak. Çingiz Han muňa gaharlanyp, [[Jin dinastiýasynyň mongol çozuşy|Jin dinastiýasyna garşy söweş]]i togtatdy we 1219-njy ýylda goşunynyň köp bölegi bilen günbatara tarap ýöriş etdi, goranmak üçin [[Mukali Noýan]]yň ýolbaşçylygynda gaty az güýç galdyrdy{{sfn|May|2018|pp=60–61}}.

=== Gabawyň başlangyjy ===

Mongol basybalyjylarynyň umumy sany barada gapma-garşy maglumatlar bar. Iň ýokary sanlary [[Sirajeddin Jüzjany|Jüzjani]] we [[Reşiduddin]] ýaly nusgawy musulman taryhçylarynyň eserlerinde görmek bolýar{{sfn|Juzjani|1873|p=968}}{{sfn|al-Din|1998|loc=346}}. [[Morris Rossaby]] ýaly häzirki zaman alymlary mongol basybalyjylarynyň umumy sanynyň 200,000den köp bolup bilmejekdigini öňe sürýärler{{sfn|Rossabi|1994|pp=49–50}}. [[Jon Masson Smit]] 130,000 töweregi goşuny çaklady{{sfn|Smith|1975|pp=273–274, 280–284}}. Iň az 75,000 goşun [[Karl Swerdrup]] tarapyndan habar berildi. Alymlar [[Tuman (harby bölüm)|tuman]]yň (iň uly Mongol [[harby bölüm]]i) köplenç ulaldylandygyny çaklaýarlar{{sfn|Sverdrup|2010|pp=109, 113}}. Mongol goşunlary aýratyn bölümlere bölünip, Horezmaşlaryň serhedine barypdyr. Ilki bilen Çingiz hanyň uly ogly [[Juçi]] we general [[Jebe]]niň ýolbaşçylygyndaky awangard [[Tien-Şan]] geçelgesinden geçip, Gündogar [[Fergana jülgesi]]niň şäherlerini talamaga başlady. Soň Juçiniň doganlary [[Çigatoý]] we [[Oktoý]] Otrory [[Otror pajygasy|gabadylar]]{{sfn|Buniyatov|2015|p=114}}. Çingiz han gysga wagtyň içinde kiçi ogly [[Tuli]] bilen geldi we basybalyjy goşuny dört bölege böldi. Çigatoý we Oktoý Otrar gabawyny dowam etdirdi, Juçi demirgazyk-günbatardan Gurganj tarapa gitmeli boldy. [[Hojand]]any basyp almak üçin kiçijik goşun hem iberildi. Çingiz hanyň özi Tuli we goşunyň ýarysy diýen ýaly 30-50 müň adam bilen günbatara gitdi{{sfn|Sverdrup|2010|p=113}}.

[[File:Genghis Khan empire-switch.svg|thumb|left|upright=1.61|[[Çingiz han]]yň 1207-1225-nji ýyllardaky harby amallarynyň kartasy|alt=Map of Central Asian Mongol campaigns between 1216 and 1223.]]

Bu ýagdaýda Horezmshah köp meseleler bilen ýüzbe-ýüz boldy. Imperiýanyň serhetleri giň we täze döräp, administrasiýa ösýärdi{{sfn|Barthold|1968|pp=373–380}}. Hökümdaryň ejesi [[Turkon Hotun]] patyşalykda ep-esli güýje eýe bolupdyr. [[Piter Golden]] hökümdar bilen ejesiniň arasyndaky gatnaşyklary „oňaýsyz diarhiýa“ diýip atlandyrdy. Bu ýagdaý köplenç Muhammede zyýan ýetirýärdi{{sfn|Golden|2009|pp=14–15}}. Patyşa serkerdeleriniň köpüsine ynanmady. Bir ýyl mundan ozal Irgiz derýasyndaky söweşlerde harby ussatlygyny görkezen uly ogly we mirasdüşeri [[Jelaluddin Manguberdi|Jelaluddin]] hem muňa degişli däldi{{sfn|Jackson|2009|p=31}}. Horezmshah, generallarynyň köpüsiniň isleýşi ýaly açyk söweşe gatnaşan bolsa, Mongol goşunyny san taýdan we ussatlykdan öňe geçirerdi{{sfn|Sverdrup|2013|p=37}}. Şeýlelik bilen, patyşa goşunlaryny imperiýanyň iň möhüm şäherlerine garnizon goşunlary görnüşinde paýlamak kararyna gelipdir{{sfn|May|2018|pp=60–61}}. Uruş frontundan uzaklygy sebäpli Buhara az sanly goşun bölünip berildi. Mongol goşunynda bolşy ýaly, şa goşunynyň umumy sany we düzümi jedelli. Hronika [[Juwayni (taryhçy)|Juwainiý]] Otrora kömek etmek üçin 50,000 adamyň iberilendigini we Buharada azyndan 20,000 adamyň bardygyny aýtdy{{sfn|Juvaini|1958|p=82}}. Swerdrupyň pikiriçe, Buharada iki müňden bäş müňe çenli adam bardy{{sfn|Sverdrup|2017|pp=151–153}}. Şahyň strategiýasyny jemläp, Çingiz Han Samarkand galasyndan aýlanyp, 1220-nji ýylyň 7-nji fewralynda [[Gyzylkum çöli|Gyzylkum çölü]]nden 300 mil (480 km) geçip, Buhara geldi. H. Desmond Martin we Timoti Maý ýaly häzirki zaman taryhçylary manevrleri taktiki ussatlyk diýip atlandyrýarlar, sebäbi döwürdeşleri Kyzylkumyň uly goşunlar tarapyndan agdarylyp bilinmejekdigini pikir edýärdiler{{sfn|Buniyatov|2015|p=117}}{{sfn|Martin|1943|pp=63–64}}{{sfn|May|2018|p=62}}.

== Gabaw ==

== Teswir ==
{{Çeşmeler|group="teswir"}}
== Çeşmeler ==
{{Çeşmeler}}