Apbas I

Wikipediýa, erkin ensiklopediýa

APBAS ŞA (144,241) - Eýranda 1502 – 1736-njy ýyllarda hökümdarlyk eden Sefewi türkmenleriniň döwletiniň bäşinji şasydyr. Ol 1581-1628-nji ýyllarda ýaşap geçip, Hudawende şanyň ogludyr. Abbas şa Eýrany 1587-1628-nji ýyllarda dolandyrýar.

Abbas şa 16 ýaşynda wagty kakasy öldürilýär we tagta geçýär. Onuň tagta geçen döwri Sefewi döwleti gowşap, agzalalyk güýçlenip, ýurtdan bereket göterilen döwürdi. Eýranyň gowşamagyndan peýdalanyp Türkiýe onuň birnäçe ýerlerini basyp alypdy. Şa Abbasyň paýyna çöken ýurdy galkyndyrmak düşdi. Ol birnäçe özgertmeler geçirdi. Goşunda düzgün - tertibi ýola goýdy. Täze goşun bölümlerini döretdi. Salgytlary rejä saldy. Merkezi häkimiýeti berkitdi. Ýerli hökümdarlaryň hukuklaryny çäklendirdi. Pul özgertmesini geçirip, abbasy diýip atlandyrylan täze pul girizdi. Ýollaryň gurluşygyna üns berdi. Ýurduň paýtagty bolan Yspyhany tas täzeden diýen ýaly gurdy. Suw gurluşyk desgalaryny, bentleri gurdurdy. Eýran geçirilen özgertmeleriň netijesinde kuwwatlanyp tiz ösüp başlady.

Şa Abbas özüne, döwlete garşy gidenleri rehimsizlik bilen jezalandyrdy. Hat-da ol öz çagalaryna hem rehim etmändir. Uly ogluny öldürip, iki kiçi ogullarynyň gözlerini oýdurandygy onuň gazaplylygyndan nyşandyr.

Şa Abbasyň hemmä deň göz bilen garamagy, Eýrany ösdürmek üçin alyp barýan syýasatyny halkyň goldamagyna sebäp boldy. Ol XVII asyryň başlaryndan başlap Eýranyň öňki elinden gidiren ýerlerini täzeden eýelemek üçin goňşulary bilen uruşlar alyp bardy. Türkiýe bilen 1603-1612-nji, 1616-1618-nji ýyllarda iki gezek uruş alyp baryp, olaryň netijesinde Töwrizi, Nahiçewany, Ýerewany, Azerbeýjany, Gündogar Ermenistany, Gündogar Gürjüstany, Lurystany Eýran eýeledi. Geratyň golaýynda özbekleri ýeňip, olardan Horosany aldy. 1623-nji ýylda Türkiýe garşy täze urşa başlady. Yragy aldy. Dogry bu uruş şa Abbas ýogalan soň 1639-njy ýylda gutardy.

Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy Mukaddes Ruhnamada Sefewi türkmenleriniň Eýrandaky hökümdarlygy barada söz açyp, Sefewileriň: “Iň güýçli döwlet bolan wagty şa Abbasyň wagtyna gabat gelýär, bu pajarlap ösmek tä onuň 1628-nji ýlda ölmüne çenli dowam edýär” (241) diýip belleýär.