Alp är Töňňe

Töňňe - Tunga — sózi aslynda ýolbars jynsyndan bolan ýyrtyjy bir haýwanyń adydyr. Alp Ár Tóńńe (Alp Er Tunga) gadymy túrki hanlarynyń biridir. Saklaryń hany[1]. Alp Ár Tóńńe uzyn saçly, gaýduwsyz adam bolupdyr. Bu şahsyýet tutuş Túrki dúnýásinde dál eýsem Eýran-parslarda hem belli tanalan adam bolupdyr. Seljuklylaryń 33-nji arkasyndan (atalaryndab) biri bolup tanalandyr. Ol óz dówrúnde Ýerzemindáki 100 sútúnli demir saraýda ýaşapdyr. Kábirleri ony Alpar diýip tanapdyrlar, eýran migologiýalarynda bolsa Afrasiýab ady bilen meşhurdyr. Ýaşan dówrúne degişli maglumatlar dińe bolupbilmejekliklere (fantastika) bagly bolan Alp Ár Tóńńe, Turançylaryń pikirine górá gadymy Túrkileriń ilkinji ata-babalarynyń neslinden gelip çykandygyny óńe súrúpdirler. Diwany Lugati-túrk eserinde Kutadgu Biligi [2], Eýran dessany Şanamanyń gahrymanlaryndan Afrasiýabyń hut Alp Ar Tóńńedigini açyk edipdir. Şanama eserine górá Eýran-Turan sóweşlerinde Zal ogly Rústem bilen bolan çaknyşykda helák bolupdyr. Orhon ýazgylarynda «Alp Ár» we «Tóńńe» atlary . ................. «Tunga tigin ýoghinda kiri ólùrtimiz»[3]. Alp Ár ady Altaý daglaryndan tapylan kóne runik ýazgylarynda-da açyklanypdyr[4]. Orhan ýazgylarynda Kúl Tegin 714-nji ýylda Oguzlara garşy 5-nji gezek eden ýórúşleri netijesinde bu kitaba şeýle ýazylypdyr.

1. Diwany lugatit turkde Alp Ar Tunga

Kaşgarly Mahmytyń kitaby «Diwany Lugat-itturk» eserinde şeýle ýazgylar bar: «Çúnki Kazynyń kakasy bolan (parsça okalşy - Tunga Alb Ar) - Tóńńe alp Ar «Afrasiýab» diýmekdir.«Merw» şáherini gurupdyr» ýazgylary bilen Efrasiýab we Alp Ar Tunganyń ikisiniňem bir adam bolandygyny açyklaýar[5].

1. «Kutadgu Biligde Alp Ar Tunga». Ýusup Ha:s Hajybyń Garahanly hókúmdary Tabgaç Bugra hana degişli bolan «Kutadgu Bilig» atly eserinde dúnýá hókúmdarlary içinde iń adalatly bolanlaryń Túrk hókúmdarlary içinde iń adalatly bolanlaryń Túrk hókúmdarlary bolandygyny we olaryń içinde meşhur bolan Tájikleriń (Eýranlylaryń) Efrasiýab diýmekligi Alp Ar Tóńńe diýmekligi ańladypdyr[6].

«Kent, şáher. Bu kelemeden alinaraq Qaşqar úçún Ordu, Kend derlár. Hanin oturdugu şeher demektir. Çúnki, Afrasiýab howasy gózel oldugu úçin burada otururdy». Aly şir Nowaýynyń «Arjasb» (Arjásp) şeklinde geçen harakteriń Alp ártóńńe bolandygyny [çeşme górkezilmedi]. Aly şir Nowaýynyń «Taryhy múlki Ajem» (Eýran Patyşalarynyń taryhy) atly eserinde «Ajrasp Binni Efrasiýab kim, Túrki patyşasy dy»[7] şekilinde. Wasiliý Rodlofuń işlerinde : XIX asyryń sońunda eserleri açyklan Rus kompozitory Rodloff Alp Ar Tóńńániń «Gahryman bir adam» manysynda umumy bir keleme bolandygyny bellápdir[çeşme berilmedi].

Çeşme

[1]-Clements. William M. (ińlisçe) The Green wood Encyclopedia of World Folklore and East Asia, Middle East (2006 bas.) Greenwood Press ss.432 The first examples of this verbal tradition include the Alp Ertonga Legend, which relates how Alp ErTunga, The Saka khan who is thanght to have lived in the seventh sentury prevailed against the Iranian armies.

[2]- «Bu túrk beglerinde atı belgúlúg tonga alp er erdi kutı belgúlúg» - Bu túrk begleriniń arasynda ady meşhur ykbaly aýan - beýan edilen Tunga Alp Er di. Kutadgu Bilig - Ýusup has Hajib.

[3]- Ahmet Zeki Validi Togan 1932. On Mubarak shah Ghuri sahypa 852.

[4]- Atalaý. Besim (2006) basmasy. Diwany lugatitturk. Ankara ş. Túrk tarıh kurumu basimevi ISBSN 975-16-0405-2. Jilt III. sahypa 149-150.

[5]- Kyzlasov. 2003 sssf 42.

[6]- Ýusup Has Hajyb. Kutadgu Bilig I Metin taýynlan R.R.Arat. Ankara 1991. sahypa 43.

[7]- Aly Şir Nowaýy. Taryhy Múlk i Ajam. Jilt XIV sahypa191-195.