Sabyn sahypasynyň çeşmesini gör

[[File:Handmade soap cropped and simplified.jpg|thumb|250px|El bilen ýasalan sabyn çubugy]]
[[File:Sodium stearate v2.svg|thumb|right|300px|Bar sabynlaryndan tapylan adaty bir madda [[natriý stearat]] -yň himiki gurluşynyň iki sany ekwiwalent şekili.]]
[[File:Sodium laureth sulfate structure.svg|thumb|right|300px|Suwuk sabynlarda tapylan adaty bir madda natriý sulfat-yň himiki gurluşy.]]
[[File:Action of soap on oil.ogv|thumb|Sabynyň ýagyň täsiri]]

Sabyn dürli arassalaýjy we çalgy önümlerinde ulanylýan ýag kislotasynyň duzudyr. Öý şertlerinde sabynlar adatça ýuwmak, suwa düşmek we öý hojalygynyň beýleki görnüşleri üçin ulanylýar. Senagat şertlerinde sabynlar galyňlaşdyryjy, käbir çalgy ýaglarynyň bölekleri we katalizatorlaryň başlangyjy hökmünde ulanylýar.

El ýuwmak, sýrfaktant hökmünde, azajyk suw bilen ýygnananda, sabyn membrananyň lipid bilýerini tertipsizleşdirmek we beloklaryny denatirlemek arkaly mikroorganizmleri öldürýär. Şeýle hem, ýaglary emulsiýa edýär, akýan suw bilen alyp gitmäge mümkinçilik berýär.<ref>{{Cite web|url=http://cool.conservation-us.org/waac/wn/wn23/wn23-3/wn23-304.html|title=Boýagyň bir bölegi hökmünde alýumin stearatyň gysgaça taryhy|last=Tumosa|first=Charles S.|date=2001-09-01|website=cool.conservation-us.org|language=en|access-date=2017-04-05|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170318085239/http://cool.conservation-us.org/waac/wn/wn23/wn23-3/wn23-304.html|archive-date=2017-03-18}}</ref>

Sabyn ýaglary we ýaglary esas bilen garyşdyrmak arkaly döredilýär.<ref>{{cite web|title=Sabyn bilen ýuwujy serişdäniň arasynda näme tapawut bar?|publisher=cleancult.com|url=https://www.cleancult.com/blog/whats-the-difference-between-soap-and-detergent/|access-date=2022-11-16|archive-date=2019-12-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20191218165118/https://www.cleancult.com/blog/whats-the-difference-between-soap-and-detergent/|dead-url=yes}}</ref> Şuňa meňzeş proses mikserde himiki birleşmeleri birleşdirmek arkaly döredilen ýuwujy serişdeleri ýasamak üçin ulanylýar.

Adamlar müňlerçe ýyl bäri sabyn ulanýarlar. Biziň eramyzdan öň 2800 -nji ýylda gadymy Wawilonda sabyn ýaly materiallaryň öndürilendigi barada subutnamalar bar.
==Görnüşleri==
Olar ýag kislotalarynyň duzlary bolansoň, sabynlaryň umumy formulasy bar ([[Karboksilat iony|RCO<sub>2</sub><sup>−</sup>]])<sub>n</sub>M<sup>n+</sup> (R nirede alkil , M metal we n kationyň zarýady). Sabynlaryň esasy klassifikasiýasy M<sup>n+</sup>  bilen kesgitlenýär. M Na (natriý) ýa-da K (kaliý) bolanda, sabynlara el ýuwmak üçin ulanylýan hajathana sabynlary diýilýär. Köp metal baglanyşyklar (Mg<sup>2+</sup>, [[Ca2+|Ca<sup>2+</sup>]], we başgalar) metal sabyn berýär. M Li bolanda, netijesi ýokary öndürijilikli ýaglarda ulanylýan litiý sabyny (meselem: litiý stearat). Metalyň ýerine ammiak ýaly organiki bazadan kation ulanylyp bilner; ammiak nonanoat gerbisid hökmünde ulanylýan ammiak esasly sabyn.<ref name="ammonium">{{cite web|url= https://www3.epa.gov/pesticides/chem_search/reg_actions/registration/fs_PC-031802_01-Nov-06.pdf |title=Ammonium nonanoate (031802) Fact Sheet |website=epa.gov |date=2006-09-21 |access-date=2022-08-15}}</ref>

Ýuwujy serişdelerden tapawutlylykda, gaty suw sabyny ulanylanda gowy ýuwulmaýar we sabynyň umumy düzümi bolan stearatyň bir bölegi eräp bilmeýän çökgünlik hökmünde emele gelýär.<ref>{{cite book |url= https://books.google.com/books?id=j9auT6Jd_JMC&pg=PA174 |title=Himiýa |first1=John S. |last1=Holman|first2= Phil|last2= Stone |date= 2001|page=174 |isbn=9780748762392 }}</ref>
===Hajathana däl sabynlar===
Sabynlar köp ýaglaýjy ýaglaryň we galyňlaşdyryjylaryň esasy düzüm bölekleridir. ýaglar, adatça , kalsiý sabynynyň ýa-da litiý sabynyň we mineral ýagyň emulsiýasydyr. Alýumin, natriý we garyndylar ýaly köp sanly metal sabynlar hem peýdalydyr. Şeýle sabynlar ýaglaryň ýapyşygyny ýokarlandyrmak üçin galyňlaşdyryjy hökmünde hem ulanylýar. Gadymy döwürde zeýtun ýagyna hek goşmak bilen çalgy ýaglary ýasalýardy.

Metal sabynlar reologiýany üýtgediji hökmünde häzirki zaman suratkeşleriniň ýag boýag formulalaryna hem girýär.<ref>{{Cite web|url=http://cool.conservation-us.org/waac/wn/wn23/wn23-3/wn23-304.html|title=Boýagyň bir bölegi hökmünde alýumin stearatyň gysgaça taryhy|last=S.|first=Tumosa, Charles|date=2001-09-01|website=cool.conservation-us.org|language=en|access-date=2017-03-17|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170318085239/http://cool.conservation-us.org/waac/wn/wn23/wn23-3/wn23-304.html|archive-date=2017-03-18}}</ref>
====Metal sabyn öndürmek====
Metal sabynlaryň köpüsi metanyň gidrolizi bilen etano kislotasyna we ýag kislotalaryna taýýarlanýar:
:2 RCO<sub>2</sub>[[Hydrogen|H]]  +  [[CaO]]   →   (RCO<sub>2</sub>)<sub>2</sub>[[Calcium|Ca]]  +  [[H2O|H<sub>2</sub>O]]
===Hajathana sabynlary===
Öý şertlerinde "sabyn", adatça, tehniki we hajathana sabyny diýilýän zady, öý we şahsy arassalamak üçin ulanylýar. Arassalamak üçin ulanylanda, sabyn bölejikleri we reňkleri erär, soň bolsa arassalanan makaladan aýrylyp bilner. Eräp bolmaýan ýag / ýag molekulalary mikrelleriň içinde birleşýär, daşyndaky polýar gidrofil (suwy özüne çekiji) toparlar bilen sabyn molekulalaryndan emele gelen kiçijik sferalar we ýag molekulalaryny suwdan goraýan lipofil (ýag çekiji) jübini gurşap alýar. eremegine sebäp bolýar. Ereýän islendik zat suw bilen ýuwular.
[[File:MicelleColor.png|thumb|300px|[[Mikelle]] gurluşy, sabyn subunitleriniň jemlenmegi netijesinde emele gelen öýjüge meňzeş gurluş ([natriý stearat]]): Mikeliň daşky görnüşi gidrofil (suwa çekilýär) we içki bölegi lipofil ( ýaglara çekilýär).]]
===Hajathana sabynlaryny öndürmek===
Hajathana sabynlarynyň öndürilmegi, adatça ösümlik ýa-da haýwan ýaglary we ýaglary bolan trigliseridleriň saponifikasiýasyna sebäp bolýar. Alkogol ergini (köplenç boýag ýa-da natriý gidroksidi ) saponifikasiýa sebäp bolýar, şonuň bilen trigliserid ýaglary ilki bilen kislotalaryň duzlaryna gidroliz edýär. Gliserol (gliserin) azat edilýär. Gliserin, käwagt aýrylsa-da, ýumşadyjy serişde hökmünde sabyn önüminde galyp biler.<ref name="Cavitch, Susan Miller 1994">Cavitch, Susan Miller. ''The Natural Soap Book''. Storey Publishing, 1994 {{ISBN|0-88266-888-9}}.</ref>

Ulanylýan aşgar metalyň görnüşi sabyn önüminiň görnüşini kesgitleýär. Natriý gidroksidden taýýarlanan natriý sabynlary berk, kaliý gidroksidinden alnan kaliý sabynlary has ýumşak ýa-da köplenç suwukdyr. Taryhy taýdan kaliý gidroksidi dykylan ýa-da beýleki ösümlikleriň külünden alyndy. Lityum sabynlary hem gaty bolýar. Bular diňe ýaglarda ulanylýar.

Hajathana sabynlaryny ýasamak üçin trigliseridler (ýaglar we ýaglar) kokos, zeýtun ýa-da palma ýaglaryndan, şeýle hem beýikden alynýar.<ref name=Ullmann>David J. Anneken, Sabine Both, Ralf Christoph, Georg Fieg, Udo Steinberner, Alfred Westfechtel "Fatty Acids" in Ullmann's ''Encyclopedia of Industrial Chemistry'' 2006, Wiley-VCH, Weinheim. {{doi|10.1002/14356007.a10_245.pub2}}</ref>
Trigliserid ýag kislotalarynyň we gliseriniň üç efiriniň himiki adydyr . Tallow, ýagny ýag ýagy, haýwanlardan iň elýeterli trigliseriddir. Her bir görnüş düýbünden üýtgeşik ýag kislotasyny hödürleýär, netijede aýratyn duýgynyň sabynlary bolýar. Tohum ýaglary has ýumşak, ýöne ýumşak sabyn berýär. Arassa zeýtun ýagyndan ýasalan sabyn, käwagt Kastiliýa sabyny ýa-da Marsel sabyny diýilýär aýratyn ýumşaklygy bilen tanalýar. "Kastiliýa" adalgasy käwagt ýaglaryň garyndysyndan sabynlara-da ulanylýar, ýöne zeýtun ýagynyň ýokary göterimi.
{| class="wikitable" |
|+ Sabyn ýasamak üçin ulanylýan dürli ýaglaryň kislotasy
|-
|+
! !! [[Lauric acid]]!! [[Myristic acid]]!! [[Palmitic acid]]!! [[Stearic acid]]!! [[Oleic acid]]!! [[Linoleic acid]]!! [[Linolenic acid]]
|-
! '''''fats'''''!! C<sub>12</sub> saturated!!C<sub>14</sub> saturated!!C<sub>16</sub> saturated!!C<sub>18</sub> saturated!!C<sub>18</sub> monounsaturated!!C<sub>18</sub> diunsaturated!! C<sub>18</sub> triunsaturated
|-
| [[Tallow]] || style="text-align:right;"| 0 || style="text-align:right;"| 4 || style="text-align:right;"| 28 || style="text-align:right;"| 23 || style="text-align:right;"| 35|| style="text-align:right;"| 2|| style="text-align:right;"| 1
|-
| [[Coconut oil]] || style="text-align:right;"| 48 || style="text-align:right;"| 18 || style="text-align:right;"| 9 || style="text-align:right;"| 3 || style="text-align:right;"| 7|| style="text-align:right;"| 2|| style="text-align:right;"|0
|-
| [[Palm kernel oil]] || style="text-align:right;"| 46 || style="text-align:right;"| 16 || style="text-align:right;"| 8 || style="text-align:right;"| 3 || style="text-align:right;"| 12|| style="text-align:right;"| 2|| style="text-align:right;"|0
|-
| [[Palm oil]] || style="text-align:right;"| 0 || style="text-align:right;"| 1 || style="text-align:right;"| 44 || style="text-align:right;"| 4 || style="text-align:right;"| 37 || style="text-align:right;"| 9|| style="text-align:right;"|0
|-
| [[Laurus nobilis|Laurel oil]] || style="text-align:right;"| 54 || style="text-align:right;"| 0 || style="text-align:right;"| 0 || style="text-align:right;"| 0|| style="text-align:right;"| 15|| style="text-align:right;"| 17|| style="text-align:right;"|0
|-
| [[Olive oil]] || style="text-align:right;"| 0 || style="text-align:right;"| 0 || style="text-align:right;"| 11 || style="text-align:right;"| 2 || style="text-align:right;"| 78|| style="text-align:right;"| 10|| style="text-align:right;"|0
|-
| [[Canola oil]] || style="text-align:right;"| 0 || style="text-align:right;"| 1 || style="text-align:right;"| 3 || style="text-align:right;"| 2 || style="text-align:right;"| 58|| style="text-align:right;"| 9|| style="text-align:right;"|23
|}
==Taryhy==
===Gadymy ýakyn Gündogar===
[[File:MODOAmigo.jpg|thumb|Box for Amigo del Obrero (Worker's Friend) soap from the 20th century, part of the [[Museo del Objeto del Objeto]] collection]]
Sabyny ilkinji bolup kimiň oýlap tapandygy belli däl.<ref>{{cite book |title=A Short History of Technology: From the Earliest Times to A. D. 1900 |last1=Derry |first1=Thomas Kingston |last2=Williams |first2=Trevor Illtyd |date=1960-01-01 |publisher=Courier Corporation |page=265 |isbn=9780486274720 |url=https://books.google.com/books?id=mf88HKKYEbQC&dq=origin+of+soap+history&pg=PA265 }}</ref> Sabyn ýaly materiallaryň öndürilendiginiň iň irki subutnamalary gadymy Wawilonda takmynan 2800-nji ýyllara degişlidir.<ref>{{cite book | last = Willcox | first = Michael | editor = Hilda Butler | title = Poucher's Perfumes, Cosmetics and Soaps | chapter-url = https://books.google.com/books?id=4HI8dGHgeIQC&pg=PA453 | isbn = 978-0-7514-0479-1 | edition = 10th | year = 2000 | publisher = Kluwer Academic Publishers | location = Dordrecht | page = 453 | chapter = Soap | quote = The earliest recorded evidence of the production of soap-like materials dates back to around 2800 BCE in ancient Babylon. | url-status = live | archive-url = https://web.archive.org/web/20160820150103/https://books.google.com/books?id=4HI8dGHgeIQC&pg=PA453 | archive-date = 2016-08-20 }}</ref> Sabyn ýasamagyň formulasy miladydan öňki 2500-nji ýyllarda Sumer toýun planşetinde ýazylypdyr; sabyn ýagyň we agaç külüniň garyndysyny gyzdyryp öndürilip, iň irki hasaba alnan himiki reaksiýa we ýüň eşikleri ýuwmak üçin ulanylýar.<ref name=falbe>{{cite book|editor=Jürgen Falbe |title=Surfactants in Consumer Products|url={{Google Books |SjvtCAAAQBAJ|page=1|plain-url=yes}}|date=2012|publisher=Springer-Verlag|isbn=9783642715457|pages=1–2 |via=Google Books}}</ref> Ebers papirusy ([[Müsür]], miladydan öňki 1550-nji ýyl) gadymy müsürlileriň sabyny derman hökmünde ulanandyklaryny we haýwanlaryň ýaglaryny ýa-da ösümlik ýaglaryny sabyn döretmek üçin Trona atly gazly madda bilen birleşdirendigini görkezýär. Müsüriň resminamalarynda ýüň dokamak üçin ýüň taýýarlanylanda şuňa meňzeş maddanyň ulanylandygy aýdylýar. Nabonidusyň döwründe (miladydan öňki 556-539-njy ýyllar) sabyn üçin resept uhulu [kül], serwi [ýag] we künji [tohum ýagy] "hyzmatkär gyzlara daş ýuwmak üçin" bolupdyr.
Günorta Lewantda, Salsolanyň görnüşleri, duzy (Seidlitzia rosmarinus) we Anabasis ýaly barilla ösümliklerinden kül kaliý diýlip atlandyrylýan sabyn önümçiliginde ulanyldy.

Däp bolşy ýaly, birnäçe günläp mis gazanda gaýnadylan Lewantyň hemme ýerinde haýwanlaryň arasynda zeýtun ýagy ulanylýar. Gaýnap barýarka, aşgar kül we az mukdarda çaltlyk goşuldy we yzygiderli garyldy. Çorba bar bolsa, yzarlap başlaýança ýyly bolanda, yzygiderli garyşmagy talap edýärdi. Galyňlaşyp başlansoň, demi bir galyp guýup, iki hepde sowatmak we gatylaşdyrmak üçin goýuldy. Gatylaşandan soň, kiçijik tortlara kesildi. ýapraklary, lawanta, germander we ş.m. ýaly hoşboý ys bermek üçin berlen sabyna ýakymly ysly ösümlikler goşulýardy.
==Hobbiçiler üçin sabyn ýasamak==
[[File:Soap and Detergent manufacturing process 03.png|thumb|Sabyn ýuwujy serişdeleri öndürmek prosesi]]
Hobbiçiler üçin sabyn ýasamak üçin dürli usullar bar.<ref>Garzena, Patrizia, and Tadiello, Marina (2013). ''The Natural Soapmaking Handbook''. [http://www.demetra.com.au/ Online information and Table of Contents] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150730033519/http://www.demetra.com.au/ |date=2015-07-30 }}. {{ISBN|978-0-9874995-0-9}}/</ref> Sabyn öndürijileriň köpüsi gliserolyň önümde galan amallaryny ulanýarlar we sabon galyplara guýlandan soň saponifikasiýa birnäçe gün dowam edýär . Gliserol gyzgyn proses usulynda galdyrylýar, ýöne ulanylýan ýokary temperaturada, sabyn galyplara guýulmazdan ozal, reaksiýa çäýnege diýen ýaly tamamlanýar. Bu ýönekeý we çalt proses dünýäniň kiçi zawodlarynda ulanylýar.

Sowuk prosesden elde öndürilen sabyn, senagat taýdan öndürilen sabundan tapawutlanýar, sebäbi aşgazany iýmek üçin zerur bolan artykmaç ýag ýa-da (Kokos ýagy, Kazumbal prosesi) ulanylýar ( sowuk guýmak prosesinde bu artykmaç ýag diýilýär) superfatting ") we galan gliserol nemlendiriji serişde hökmünde çykyş edýär. Şeýle-de bolsa, gliserin sabyny has ýumşak edýär. Gliserolyň goşulmagy we bu sabyny gaýtadan işlemek gliserin sabyny öndürýär . Üsti örtülen sabyn, "ýagly" duýgy galdyryp bilse-de, goşmaça ýagsyz birine garanyňda derä has amatlydyr. Käwagt jojoba ýagy ýa-da shea ýagy ýaly bir täsir ediji goşulýar. Gum ýa-da pomza ýuwýan sabyn öndürmek üçin goşulyp biler. Arassalaýjy serişdeler deriniň arassalanmagyndan ölen öýjükleri aýyrmaga hyzmat edýär. Bu prosese eksfolýasiýa diýilýär.

Antibakterial sabyn ýasamak üçin triklosan ýa-da triklokarban ýaly birleşmeler goşup bolýar. Antibakterial sabynlary we beýleki önümleri ulanmak mikroorganizmlerde mikroblara garşylygy höweslendirip biler diýen alada bar.<ref name="AntibacterialABC">{{cite web |url=https://abcnews.go.com/Health/story?id=117985 |title=Antibacterial Soaps Concern Experts |publisher=ABC News |access-date=12 November 2014 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20141112070010/https://abcnews.go.com/Health/story?id=117985 |archive-date=12 November 2014 |date=2006-01-06 }}</ref>
==Galereýa==
<gallery widths="200" heights="200">
File:African Black Soap.jpg|[[Dudu-Osun]] – a popular type of [[African black soap]]
File:Azul e Branco.JPG|[[Azul e branco soap]]&nbsp;– a bar of blue-white soap
File:Soap P1140887.jpg|Handmade soaps sold at a shop in [[Hyères]], [[France]]
File:Savon de Marseille.jpg|Traditional [[Marseille soap]]
File:Soap Shop, Tübingen (2019).jpg|Modern soap shop in [[Tübingen]] (2019)
File:Pouring lye into water to make soap.jpg|The [[lye]] is dissolved in water.
File:Wheel Bearing Grease.jpg|Greases for automotive applications contain soaps
File:Pexels-pixabay-206299.jpg|Soap on a platter
</gallery>
==Şeýle-de seret==
==Salgylanmalar==
{{Salgylanmalar|2}}
[[Kategoriýa:Sabynlar]]
[[Kategoriýa:Anionic surfactants]]
[[Kategoriýa:Önümleri arassalamak]]
[[Kategoriýa:Salts]]
[[Kategoriýa:Derini ideg etmek]]
[[Kategoriýa:Bathing]]