Mäne baba aramgähi
MÄNE BABANYŇ ARAMGÄHI (gurlan wagty XI asyr, täzeden rejelenen wagty XIV asyr)
Abu Seýit kümmeti orta asyr Mäne şäherinde XI asyrda kuwwatly seljuk döwletiniň emele gelýän we berkeýän döwründe, Horasanyň ykdysady taýdan gülläp ösýän wagtynda gurlupdyr. Kaka etrabynyň Mäne obasynda ýerleşýän bu ýadygärlik musulman şeýhi, mistigi Abu Seýit ibn Abul Haýryň (968-1049) gubrunyň üstünde bina edilipdir. Halk arasynda bu ýadygärlik Mänebabanyň ýadygärligi hökmünde meşhurdyr.
Abu Seýit Demirgazyk Horasanyň syýasy we ruhy durmuşynda möhüm rol oýnapdyr. Onuň abraýy örän belent bolupdyr, hat-da Beýik Seljuk döwletini esaslandyryjylar bolan Çagry beg we Togrul beg “hökümdarlyga pata bermegi” üçin onuň ýanyna gelipdirler. Döwrüniň meşhur weziri Nyzam al-Mülk hem onuň ýanyna tagzym etmäge gelip gider eken. Abu Seýit ýogalandan soň musulman ruhanylary onuň guburynyň töwereginde onuň kultuny döredipdirler. Öz döwründe Abu Seýidiň gubury barada Soltan Sanjar we Horezmşasy Il Arslan alada edip durupdyrlar.
Diwar paruslryň sekiz gyraňlysyndan ýazgylaryň giň zolagy bilen aýrylýar. Buz ýazgylar nash hatynda ýerine ýetirilipdir. Gümmeziň nagyşlary öz reňkleriniň ilkibaşdaky arassalygyny diýen ýaly saklapdyrlar, bu bolsa ony seýrek duşýan nusgalaryň arasyna goşýar.
Ilkinji sapar bu kümmet XIX asyryň ahyrynda professor W.A. Žukowskiý tarapyndan öwrenilipdir. Ol peltagy bezeýän oýmuralaryň stili boýunça bu jaýy XV asyra degişli edipdir. 1920-nji ýylda kümmeti barlan professorlar A.A. Semýonow, A.E. Şmidt we arhitektor A.P. Udalenkow bu ýadygärligi XIV asyryň ahyry diýip seneläpdirler. Demirgazyk Horasandaky kümmetleriniň stiliniň arhitektura analizi esasynda G.A. Pugaçenkowa kümmetiň bina edilen wagty XI asyryň ortasydyr diýlen täze senelenişi teklip etdi.
Taraplary 10,4 metr bolan inedördül jaýly, iki gat gümmez bilen örtülen ilkibaşdaky desga XI asyrda taraplary 21-22-23 sm, galynlygy 4 sm bolan inedördül kerpiçden bina edilepdir. Gurluşygyň kuba meňzeş möçberi belent aýlawyň üstündäki gümmez bilen tamamlanypdyr. Jaýyň şol wagtlar hem günbatara badyrylrn girelge peştagy bolupdyr.
kümmetiň her diwarynyň iç ýüzünde aşaky bölüminde üç tagça bar. Diwarlaryň ýokarky üçünji bölegine her diwarda alty arkajyk edilip, tutuş hatar arka aýlanypdyr. Gümmeze geçmek arkaly paruslary we diwarlarda tekiz tagçalary bolan sekizgyraňlyk ýoly bilen amala aşyrylypdyr. Paruslar iri stalaktitler görnüşindäki gümmezleriň üç bölümli ulgamyndan düzülipdir. Sekizgyraňlygyň üstüni beýik bolmadyk 16 gyraň örtüpdir, onuň üstünde bolsa gümmez durýar. Daş ýüzünden gümmeziň düýbünde beýik bolmadyk 24 gyraňly aýlaw bar.
XIV asyryň I ýarymynda jaýy düýpli rejelemek işleri geçirilipdir. Ýöne ol kümmetiň konstruktiw esaslaryna galtaşmandyr. kümmetiň iç ýüzi ýazgylar bilen gysganylman bezelipdir, peştagy bolsa polihrom mozaika bilen baýlaşdyrylypdyr. Peşatgyň ýüzi we gümmezi tutuş ýüzlenipdir. Mozaik nagşy emele getiren reňkli oýmuralr gež ergini bilen berkidilipdir. Onuň esasy reňkleri gök, ýaşyl, ak, aýry-aýry goşmaça nagyşlar bolsa sary kaşin keramikasyndan edilipdir. Jaýyň öň ýüzüniň polihrom bezegi nash hatynda ýerine ýetirilen ýazgylary girizmek bilen geometrik nagyş esasynda düzülipdir. kümmetiniň iç ýüzündäki žiwopis nagyşalry ak düşegiň ýüzüne gök, gyzyl we käýerde pisse-ýaşyl reňk bilen edilipdir. Ösümlik nagyşlarynyň arasynda gozalary açylyşp duran gowaça düýpleri hem duş gelýär.