Mazmuna geçiň

Kabul welaýaty

Wikipediýa, erkin ensiklopediýa

Kabul (Pashtopuştu. کابل, pars. کابلکابل), Owganystanyň gündogarynda ýerleşýär, we Owganystanyň 34 welaýatynyň biridir. Welaýatyň paýtagty Kabul şäheridir. 2012-nji ýylyň hasaplaryna görä Kabul welaýatynda 4 milliýona golaý adam ýaşaýar we olaryň 80 göterimi(prosenti) şäherlerde ýaşaýarlar.   Welaýatyň şu wagtky häkimi Hamid Akram.

Geografiýasy

[düzet | çeşmäni düzet]
Kabul şäheri, Hindiguş daglarynyň arasynda

Taryhy

[düzet | çeşmäni düzet]

Kabukyň taryhy 3500 ýyl daýanýar,Bu ýer Zoroastrianism dininiň merkezi bolupdyr[1]hem-de yzgiderlikde  Buddhists we Hindus dinleriniň öýi hasaplanýat.

Britan Muzeýiniň hasabatlaryna görä Kabulyň ýerli ýaşaýjylary dökmünde Paştunlar we Täjikler görkezilýär.

Şäher arap Musulmanlary tarapynda 7-nji asyrda basylyp alynýar Yslam  dini ornaşdyrylýar, ýone muňa garamazdan olar ýuwaşlyk bilen öňki dini bolan Hindi şahiligyna dolanýarlar.but was slowly taken back by the Hindu Shahi's of Kabul. 9-njy asyrda Yslam dini Sefewiler we Samanileriň  , we  11-nji asyrda  Soltan Mahmytyň Hindi şahi patyşasy Jaý Palany öldürmegi bilen ýene täzeden ornaşdyrylýar. in the 11th century, when the Hindu Shahi King Jay Pala committed suicide. Gaznalylar döwleti ýykylanyndan soňra bu ýerler Gurlulara tapyn bolýarlar, we soňra Mongol imperiýasy Çingiz hanyň liderliginde bu ýerleri özlerine birikdirýärler. .


Kabul Dürranylar Imperiýasyna 1747-nji ýylda birikdirilmänkä köp wagtlap garaşsyz bolýar. 1839-njy ýylda birinji iňlis-owgan urşynda iňlisler ýeňýärler, ýöne iňlis goşuny bu ýerleri 1842-nji ýylda özüne doly bagly edýärler. Iňlisleriň goşunyna degişli müňlerçe adam Jalalabada gelýän wagtlary gizlin bukyda öldürilýärler. Ar alyş Iňlisleriň Kabulyň ýarysyny ýakmagy bilen dowam edýär. Iňlisler şäheri ikinji gezek 1879-njy ýylda "Ikinji iňlis-owgan urşy" netijesinde öz ellerine geçirýärler. 


1960-1970-nji ýyllarda Kabul Merkezi Aziýanyň Pariži diýip tanalýardy, bu şäher ýewropa stilinde gurulan şäherdi. .Aziýanyň göwheri, ösýän we döwrebap şäherde şol günler kinoteatrlar, kafelar, fransuz fermalary, mekdepler, kitaphanalarm uniwersitetler bardy.  "Kabullylar" diçilip tanalýan adamlar ýokary bilimli, döwrebap , aň-düşünjeli adamlar diýilip kabul edilipdir.  Aýal we erkekler başlangyç synpa, orta mekdeplere, we uniwersitetlerde okap bilipdirler, kiçi ýubkalar 1970-nji ýyllara çenli adaty eşikler hasaplanypdyr. 1960 we 1970-nji ýyllarda saçlaryny örtmek meselesi bolmandyrlar. Ösüp barýan asuda halkyň asudalygy 1970-nji ýyllardan soňra beýleki döwletleriň teretoriýasyna aralaşmagy bilen soňlanýar we şu wagtky ýagdaýyna gelýar. Sowet goşunlary 1979-njy ýylda  Owganystanyň demokratik pariýasyna kömek maksady bilen Kabulyň halkara aeroportyna gonýar. 

NATO-nyň Kabul Halkara Aerportynda  harmy bazasy

Kabul Sowet hökürowanlygynda 10 ýyla golaý wagt bolýar, Mujadinleriň Sowet goşunlaryny ýeňmegi netijesinde 1989-njy ýylyň Fewral aýynda Sowet goşunlary Owganystandan çykýarlar. 1992-nji ýylyň ýazynda Muhammed Najubullahyň hökümedi ýykylýar, Kabul Mujahidiniň adamlarynyň eline geçýär.  Pariýalylaryň sowuk urşy  adamlaryň toparlanşmagyna getirýär. 1996-njy ýylda "Talyplar" şäheri basyp alýarlar we täze - köp sapaklaryň okadylagy , göwün açyjy işler, aýallara işlemägi, erkekleriň sakgalyny almagy we ýene-de beýleki käbir adamyň günlük edýän işleri gadagan edýäm  berk Yslam "şerigat"yny ornaşdyrýar.

Owagan Polisiýasynyň umumy ulaglary

2002-nji ýylda NATO-nyň halkara howpsuzlyk kömek güýç (ISAF) kabulda ýerleşdilýär. Uruş-şäheri az kem hem bolsa ösüp başlaýar. Ilat sany 200-nji ýylda  500,000 bolan halk 2007-nji ýylda 3  in 2001 to over 3 milliona ýetýär. Köp daşary ýurt ilçihanalary täzeden ilçiliklerini açýar. owganystanyň döwlet institutlary täzeden açylýar we abatlaýyş işleri geçirilýär.2008-nji ýyldan başlap Owgan milli Polisiýasyna (ANP) türgenleşdirilip başlanýar.  Owganystanyň milli goşuny (ANA) şol ýerdäki howpsyzlyga jogap berýär. NATO esasy barlyk bolsa hem köçelere esgerlerini mundan beýläk goýbermeýär. 

Şäher ösýän hem bolsa bu ýerde wagta- wagtal Hakkani, Talibanlar, Kuetta we ýene-de beýleki hökümede garşy toparlaryna degişli adamlaryň özüni öldürme , ölüm howply bombalar we partlamalar bolýar we olaryň Päkistanyň Halkara razwedkaçylygy tarapyndan goldag we kordinatalary berilýandigi aýdylar.[2]

Etraplary we ilaty

[düzet | çeşmäni düzet]
Kabulda 14 sany etrap bar

Kabul köp milletli şäer. 2003-njiň maglumatlaryna görä bu ýerdäki ilatyň  45% Tajik, 25% Hazara, 25% Paştular, 2% Özbekler, 1% Bäluçlar, 1% Türkmenler, and 1% Hindiler. Dari we Paştu dili esasy gürlenilýän dillerden ikisi. 

Etraplar

[düzet | çeşmäni düzet]
Kabul welaýatynyň etraplary
Etrap Merkezi şäheri ilat Etnik topary (%)[3] Bellik
Bagrami Bagrami 85,000 Paştunlar (uly bölegi)
Täjikler[4]
Çahar Asýab  Qalai Naeem 32,500 Paştunlar, Täjikler[5]
Deh Sabz Tarakhel 47,900 55% Paştunlar
45% Täjikler[6]
Farza Dehnawe Farza 19,100 Paştunlar we Tajikler[7]
Guldara Guldara 25,213 80% Täjikler
20% Paştunlar[8]
Istalif Istalif 29,800 Täjikler[9]
Kabul Kabul 3,289,000[10] 45% Täjikler, 35% Hazaralar, 25% Paştunlar, 2% Özbekler,1 % Bölançlar, 1% Türkmenler, we 1% Hindiler[11]
Kalakan Kalakan 26,900 Uly bölegi täjikler, azkem Paştunlar[12]
Haki Jabbar  Haki Jabbar 75,000 65% Paştunlar
35% Täjikler[13]
Mir Baça Kot Mir Baça Kot 46,300 Esasy bölegi Täjik, az-kem
Paştunlar
[14]
Mussahi Mussahi 30,000 Paştunlar, Täjikler[15]
Pagman Pahman 150,000 60% Paştunlar
40% Täjikler[16]
Karabag Kara Bag 67,700 60% Täjikler
40% Pasştunlar[17]
Şakardara Şakar Dara 72,900 esasy bölegi Täjik[18]
Surobi Surobi 150,000 75% Paştun 3% Täjikler we beýlekiler Paşailer[19]

Çeşmeler

[düzet | çeşmäni düzet]
  1. ↑ SOUTH ASIA | Kabul: City of lost glories. BBC News (2001-11-12). Retrieved on 2010-10-19.
  2. ↑ "U.S. blames Pakistan agency in Kabul attack". Reuters. September 22, 2011. Arxivləşdirilib: [1] saytından September 25, 2011 tarixində. https://web.archive.org/web/20110925075845/http://news.yahoo.com/pakistan-isi-urged-attacks-u-targets-officials-002201562.html. İstifadə tarixi: 2011-09-22.
  3. ↑ Ethnic demographic statistics taken from http://www.aims.org.af Archived 2007-09-29 at the Wayback Machine
  4. ↑ http://www.aims.org.af/afg/dist_profiles/unhcr_district_profiles/centra/kabul/bagrami.pdf[permanent dead link]
  5. ↑ UNHCR Sub-Office Central Region - District Profile - Char Asiab[permanent dead link] (PDF) Retrieved on 2011-1-22.
  6. ↑ UNHCR Sub-Office Central Region - District Profile - Deh Sabz[permanent dead link] (PDF) Retrieved on 2011-1-22.
  7. ↑ UNHCR Sub-Office Central Region - District Profile - Farza[permanent dead link] (PDF) Retrieved on 2011-1-22.
  8. ↑ Empty citation (help) 
  9. ↑ UNHCR Sub-Office Central Region - District Profile - Istalif[permanent dead link] (PDF) Retrieved on 2011-1-22.
  10. ↑ Afghanistan Statistical Yearbook 2012/13 Archived 2013-12-28 at the Wayback Machine (PDF), Central Statistics Office Afghanistan
  11. ↑ Empty citation (help) 
  12. ↑ UNHCR Sub-Office Central Region - District Profile - Kalakan[permanent dead link] (PDF) Retrieved on 2011-1-22.
  13. ↑ UNHCR Sub-Office Central Region - District Profile - Khak-e-Jabbar[permanent dead link] (PDF) Retrieved on 2011-1-22.
  14. ↑ UNHCR Sub-Office Central Region - District Profile - Mir Bacha Kot[permanent dead link] (PDF) Retrieved on 2011-1-22.
  15. ↑ UNHCR Sub-Office Central Region - District Profile - Mussahi[permanent dead link] (PDF) Retrieved on 2011-1-22.
  16. ↑ UNHCR Sub-Office Central Region - District Profile - Paghman[permanent dead link] (PDF) Retrieved on 2011-1-22.
  17. ↑ UNHCR Sub-Office Central Region - District Profile - Qarabagh[permanent dead link] (PDF) Retrieved on 2011-1-22.
  18. ↑ UNHCR Sub-Office Central Region - District Profile - Shakardara[permanent dead link] (PDF) Retrieved on 2011-1-22.
  19. ↑ UNHCR Sub-Office Central Region - District Profile - Sarobi Archived 2011-06-15 at the Wayback Machine (PDF) Retrieved on 2011-1-22.
Çeşmesi: "https://tk.wikipedia.org/w/index.php?title=Kabul_welaýaty&oldid=224172"