Türkmenistan: Wersiýalaryň arasyndaky tapawut

Wikipediýa, erkin ensiklopediýa
Content deleted Content added
Gysgaça mazmuny ýok
Gysgaça mazmuny ýok
Bellik: El bilen yzyna öwürmek
Setir 1: Setir 1:
{| border=1 align=right cellpadding=4 cellspacing=0 width=300 style="margin: 0.5em 0 1em 1em; background: #ffffff; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;"
{| border=1 align=right cellpadding=4 cellspacing=0 width=300 style="margin: 0.5em 0 1em 1em; background: #ffffff; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;"
|+<big><big>'''TÜRKMENISTẠN'''<br />'''Türkmenistạn 'Republic'ı'''</big></big>
|+<big><big>'''TÜRKMENISTAN'''<br />'''Türkmenistan Respublikasy'''</big></big>
|-
|-
| style="background:#ffffff;" align=center colspan=2 |
| style="background:#ffffff;" align=center colspan=2 |
Setir 7: Setir 7:
| align=center width=148 | [[Faýl:Coat_of_arms_of_Turkmenistan.png|85px|Türkmenistanyň gerbi]]
| align=center width=148 | [[Faýl:Coat_of_arms_of_Turkmenistan.png|85px|Türkmenistanyň gerbi]]
|-
|-
| align=center width=148 | [[Türkmenistanyň baýdagy|Baydağı]]
| align=center width=148 | [[Türkmenistanyň baýdagy|Baýdagy]]
| align=center width=148 | [[Türkmenistanyň gerbi|Armı]]
| align=center width=148 | [[Türkmenistanyň gerbi|Gerbi]]
|}
|}
|-
|-
| align=center colspan=2 style="background: #ffffff;" | [[Faýl:LocationTurkmenistan.svg|250px]]
| align=center colspan=2 style="background: #ffffff;" | [[Faýl:LocationTurkmenistan.svg|250px]]
|-
|-
| '''[[Paýtagt|Pạytağtı]]'''
| '''[[Paýtagt]]y'''
| [[Aşgabat|Aşğabạt]] şẹheri
| [[Aşgabat]] şäheri
|-
|-
| '''[[Prezident|<nowiki/>'President]]i'''
| '''[[Prezident]]i'''
| [[Gurbanguly Mälikgulyýewiç Berdimuhamedow|Kurbạnkulı Mẹlikkulıyeviç Berdimuhamedov]]
| [[Gurbanguly Mälikgulyýewiç Berdimuhamedow]]
|-
|-
| '''[[Dil]]i'''
| '''[[Dil]]i'''
| [[Türkmen dili]]
| [[Türkmen dili]]
|-
|-
| '''[[Gimn|<nowiki/>'Hymn']]i'''
| '''[[Gimn]]i'''
| [[Türkmenistan respublikasynyň döwlet gimni|Türkmenistạnıṇ dövlet ‘hymn’i]]
| [[Türkmenistan respublikasynyň döwlet gimni|Türkmenistanyň döwlet gimni]]
|-
|-
| '''[[Meýdany|Meydạnı]]'''
| '''[[Meýdany]]'''
| 488 100&nbsp;km²
| 488 100&nbsp;km²
|-
|-
| '''[[Ilat|Îlạtı]]'''<br />&nbsp;– îlạt/km²
| '''[[Ilat]]y'''<br />&nbsp;– ilat/km²
| 5 110 023 (2006) <br />&nbsp;9,4/km²
| 5 110 023 (2006) <br />&nbsp;9,4/km²
6.2 milliondan kovrạk<ref name=":0">[http://web.archive.org/web/20171207225353/https://www.mfa.gov.tm/tk/articles/2 Türkmenistan barada umumy maglumat - Türkmenistanyň daşary işler ministrligi]. - [https://www.mfa.gov.tm/tk/articles/2 Asly]ndan arhiwlenen görnüşi.</ref>
6.2 milliondan gowrak<ref name=":0">[http://web.archive.org/web/20171207225353/https://www.mfa.gov.tm/tk/articles/2 Türkmenistan barada umumy maglumat - Türkmenistanyň daşary işler ministrligi]. - [https://www.mfa.gov.tm/tk/articles/2 Asly]ndan arhiwlenen görnüşi.</ref>
|-
|-
| '''[[Garaşsyzlyk|Karaşsızlık]] [[Gün|güni]]'''
| '''[[Garaşsyzlyk]] [[gün]]i'''
| [[27 oktýabr|27 ‘october]], [[1991]] Bellenilyẹn senesi 27-nci september. (2017)
| [[27 oktýabr]], [[1991]] Bellenilýän senesi 27-nji sentýabr. (2017)
|-
|-
| '''[[Pul]][[Meýdany|ı]]'''
| '''[[Pul]]y'''
| [[manat|Türkmen Manad]][[Türkmenistan respublikasynyň döwlet gimni|ı]] TMT
| [[manat|Türkmen Manady TMT]]
|-
|-
| '''[[Wagt guşagy|Vağt kuşağı]]'''
| '''[[Wagt guşagy]]'''
| [[UTC]] +5
| [[UTC]] +5
|-
|-
| '''[[Telefon kody|’Telephone ‘code’ı]]'''
| '''[[Telefon kody]]'''
| +993
| +993
|-
|-
Setir 48: Setir 48:
|}
|}


'''Türkmenistan''' merkezi [[Aziýa]]da bir [[döwlet]]dir.
'''Türkmenistạn''' merkezî ‘[[Aziýa|Asiada]] bir [[Döwlet|dövletdir]]. Koṇşı [[Döwlet|dövletler]]: [[Owganystan|Afǧạnıstạn]], [[Eýran|Îrạn]] Islạm 'Republic’i, [[Gazagystan|Kazaǧıstạn]] ve [[Özbegistan|Őzbeǧistạn]].
Goňşy [[döwlet]]ler: [[Owganystan]], [[Eýran]] Yslam Respublikasy, [[Gazagystan]] we [[Özbegistan]].


== Tarîh ==
== Taryh ==
{{Türkmenistanyň taryhy}}
{{Türkmenistanyň taryhy}}
{{Baş sahypa|Türkmenistạnıṇ tarîhı}}
{{Baş sahypa|Türkmenistanyň taryhy}}


=== '''Oǧuz hạn eyyạmı''' ===
=== Oguz han eýýamy ===
{{Baş sahypa|Oguz han eýýamynyň medeniýeti}}
{{Baş sahypa|Oguz han eýýamynyň medeniýeti}}


=== '''Korkut ata eyyạmı''' ===
=== Gorkut ata eýýamy ===
{{Baş sahypa|Gorkut ata eýýamynyň medeniýeti}}
{{Baş sahypa|Gorkut ata eýýamynyň medeniýeti}}


=== '''Gőroǧlı beǧ eyyạmı''' ===
=== Görogly beg eýýamy ===
{{Baş sahypa|Görogly beg eýýamynyň medeniýeti}}
{{Baş sahypa|Görogly beg eýýamynyň medeniýeti}}


=== '''Maǧtımkulı Fırạǧî eyyạmı''' ===
=== Magtymguly Pyragy eýýamy ===
{{Baş sahypa|Magtymguly Pyragy eýýamynyň medeniýeti}}
{{Baş sahypa|Magtymguly Pyragy eýýamynyň medeniýeti}}


=== Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy eýýamy ===
=== '''Beyik Safarmırạt Türkmenbaşı eyyạmı''' ===


== ‘Geographic yerleşişi ==
== Geografiki ýerleşişi ==
{{Baş sahypa|Türkmenistạnıṇ 'geography'si}}
{{Baş sahypa|Türkmenistanyň geografiýasy}}
[[Faýl:Turkmenistan-sat-view.jpg|thumb|right|150px|Türkmenistạnıṇ ‘satellite’dan görünüşi.]]
[[Faýl:Turkmenistan-sat-view.jpg|thumb|right|150px|Türkmenistanyň sputnikden görünüşi.]]


Türkmenistạn Merkezî ‘Asia’nıṇ günbatar bőleǧinde demirkazık gîṇişliǧiṇ 35,08-nci ve 42,48-nci, gündoǧar uzînlıǧınıṇ 52,27-nci ve 66,41-nci ‘degree’leriniṇ ạralıǧında, Köpetdạǧıṇ demirkazıǧında, günbatarında Hazar deṇzi, gündoǧarında Ạmıderyạ ạralıǧında yerleşyẹr. Türkmenistạnıṇ çẹǧi günbatardan gündoǧara 1110 ‘kilometer’e ve demirkazıkdan günortạ 650 ‘kilometer’e uzalıp gidyẹr ve 491,2 müṇ înedőrdül ‘kilometer’ meydạnı tutyạr. Türkmenistạn demirkazıkda Kazaǧıstạn ‘Republic’i bilen, gündoǧarda ve demirkazık-gündokarda Őzbeǧistạn ‘Republic’i bilen, günortada Îrạn Islạm ‘Republic’i bilen ve günorta-gündoǧarda Afǧạnıstạn bilen serhetleşyẹr, günbatarda bolsa Hazar deṇziniṇ suvı tolkun atyạr.
Türkmenistan Merkezi Aziýanyň günbatar böleginde demirgazyk giňişligiň 35,08-nji we 42,48-nji, gündogar uzynlygynyň 52,27-nji we 66,41-nji graduslarynyň aralygynda, Köpetdagyň demirgazygynda, günbatarynda Hazar deňzi, gündogarynda Amyderýa aralygynda ýerleşýär. Türkmenistanyň çägi günbatardan gündogara 1110 kilometre we demirgazykdan günorta 650 kilometre uzalyp gidýär we 491,2 müň inedördül kilometr meýdany tutýar. Türkmenistan demirgazykda Gazagystan Respublikasy bilen, gündogarda we demirgazyk-gündogarda Özbegistan Respublikasy bilen, günortada Eýran Yslam Respublikasy bilen we günorta-gündogarda Owganystan bilen serhetleşýär, günbatarda bolsa Hazar deňziniň suwy tolkun atýar.


=== '''‘Relief’i''' ===
=== Relýefi ===
Türkmenistạn çẹǧiniṇ yerüsti kurluşı boyunça deṇ bolmadık iki bőleǧe bőlünyẹr: ulı-düzlük-çöllük ve kiçi-dạǧ etek ve dạǧlık. Türkmenistạnıṇ ẹhli düzlük bőleǧi ‘geographic’ katnaşıkda Tụrạn pesliǧine (ọyluklarına) deǧişlidir, onuṇ çẹklerinde ‘landscape’iṇ üç toparı tafạvutlanyạr: a) üsti tekîz belentlik, b) çẹǧe çöllük, c) dạǧ etek tokaylı düzlük. Birinci topara Krasnovodsk tekîz belentliǧi, Üstyụrduṇ ve Maṇkışlaǧıṇ yakaları, ikinci topara-Merkezî, Günorta-Gündoǧar ve Zangunz Karakumı, üçünci topara-Köpetdạǧıṇ ve Paropamiziṇ ẹhli demirkazık etekleri deǧişlidir.
Türkmenistan çäginiň ýerüsti gurluşy boýunça deň bolmadyk iki bölege bölünýär: uly-düzlük-çöllük we kiçi-dag etek we daglyk. Türkmenistanyň ähli düzlük bölegi geografiki gatnaşykda Turan pesligine (oýluklaryna) degişlidir, onuň çäklerinde landşaftyň üç topary tapawutlanýar: a) üsti tekiz belentlik, b) çäge çöllük, ç) dag etek tokaýly düzlük. Birinji topara Krasnowodsk tekiz belentligi, Üstýurduň we Maňgyşlagyň ýakalary, ikinji topara-Merkezi, Günorta-Gündogar we Zangunz Garagumy, üçünji topara-Köpetdagyň we Paropamiziň ähli demirgazyk etekleri degişlidir.


Türkmenistạnıṇ çẹǧiniṇ yerüstüniṇ ạzından bẹşden bir bőleǧini dạǧlar eyeleyẹrler. Onuṇ günorta serhedinden Köpetdạǧıṇ gerişleri uzayạr, ondan demirkazık-günbatarda Ulı ve Kiçi Balkan dạǧları yerleşendir. Türkmenistạnıṇ gündoǧar çetinde Köytendạǧ dạǧları bạrdır, olar Gissar dạǧ ulǧamına deǧişlidir.
Türkmenistanyň çäginiň ýerüstüniň azyndan bäşden bir bölegini daglar eýeleýärler. Onuň günorta serhedinden Köpetdagyň gerişleri uzaýar, ondan demirgazyk-günbatarda Uly we Kiçi Balkan daglary ýerleşendir. Türkmenistanyň gündogar çetinde Köýtendag daglary bardyr, olar Gissar dag ulgamyna degişlidir.


Düzlük yerler esạsan tekîzlikde koṇrumtıl toprak bilen ve dạǧ etekleri takır görnüşli kadîmî düzlükler, Karakumıṇ ımǧır çẹgi çẹge-çöllüǧine, deryạlı cülǧeler, çemenlik, otluk yerler, şọrluk yerler bilen kurşalạndır.
Düzlük ýerler esasan tekizlikde goňrumtyl toprak bilen we dag etekleri takyr görnüşli gadymy düzlükler, Garagumyň ymgyr çägi çäge-çöllügine, derýaly jülgeler, çemenlik, otluk ýerler, şorluk ýerler bilen gurşalandyr.


=== '''‘Climate’i''' ===
=== Klimaty ===
Türkmenistạn üçîn [[Karagum|çölüṇ]] ạrạm mılạyım görnüşli ‘continental ‘climate’i hẹsiyetlidir: dovạmlı kurak cövzạlı tomus, salkın çîǧlı gűz, ạz kạrlı o diyen sovuk bolmadık kış. Demirkazık-gündoǧarda ve günorta-günbatarda kış dövrüniṇ dovạmlılıǧı – bir ạy, yụrduṇ demirkazıǧında ve demirkazık-gündoǧarında dőrt ạydan kovrạk. ‘January ạyınıṇ ortaça ‘temperature’i demirkazık-gündoǧarda –6 ‘degree’den aşạk, günorta-gündoǧarda ve günorta-günbatarda +3 ‘degree’den +5 ‘degree’e çenlî bolyạr. ‘July’da ol +25+32 ‘degree çẹklerinde űtǧẹp duryạr. Türkmenistạnıṇ düzlük çẹklerinde ıǧalıṇ yıllık mukdạrı 150mm, [[Aral]] yakasında ve [[Garabogaz köl|Karaboǧaz kől]] ạylaǧında 100, dạǧlık sebitlerinde - 350 mm-den geçmeyẹr. Arid şertlerinde ekerạnçılıǧı ösdürmek emeli suvarışa esạslanıp alnıp barılyạr.[http://www.natureprotection.gov.tm/turkmenistan_tm.html]
Türkmenistan üçin [[Karagum|çölüň]] aram mylaýym görnüşli kontinental klimaty häsiýetlidir: dowamly gurak jöwzaly tomus, salkyn çygly güýz, az garly o diýen sowuk bolmadyk gyş. Demirgazyk-gündogarda we günorta-günbatarda gyş döwrüniň dowamlylygy – bir , ýurduň demirgazygynda we demirgazyk-gündogarynda dört aýdan gowrak. Ýanwar aýynyň ortaça temperaturasy demirgazyk-gündogarda –6 gradusdan aşak, günorta-gündogarda we günorta-günbatarda +3 gradusdan +5 gradusa çenli bolýar. Iýulda ol +25+32 gradus çäklerinde üýtgäp durýar. Türkmenistanyň düzlük çäklerinde ygalyň ýyllyk mukdary 150mm, [[Aral]] ýakasynda we [[Garabogaz köl]] aýlagynda 100, daglyk sebitlerinde - 350&nbsp;mm-den geçmeýär. Arid şertlerinde ekerançylygy ösdürmek emeli suwaryşa esaslanyp alnyp barylýar.[http://www.natureprotection.gov.tm/turkmenistan_tm.html]


== Suv ‘resource’ları ==
== Suw resurslary ==
Ekerançylygyň geografiki ýerleşişi ilkinji nobatda - suwaryş suwlarynyň ýaýraýşy, olaryň möçberi we peýdalanylyş derejesi bilen baglanşyklydyr. Türkmenistanda suwaryş maksatlary üçin, esasan, derýa we ýerasty suwlary peýdalanylýar. [[Garagum]] çölünde maldarçylygyň esasy suw üpjünçiligi guýular arkalydyr. Derýanyň suwlaryny suwaryş üçin peýdalanmak maksady bilen suwaryş ýaplary gazylýar.
Ekerạnçılıǧıṇ ‘geographic yerleşişi ilkinci nọbatda - suvarış suvlarınıṇ yayrayşı, olarıṇ möçberi ve peydạlanılış derecesi bilen bạǧlanşıklıdır. Türkmenistạnda suvarış maksatları üçîn, esạsan, deryạ ve yerastı suvları peydạlanılyar. [[Garagum|Karakum]] çölünde mạldạrçılıǧıṇ esạsı suv üpcünçiliǧi kuyular arkalıdır. Deryạnıṇ suvlarını suvarış üçîn peydạlanmak maksadı bilen suvarış yạpları kazılyạr.


Türkmenistạnıṇ iṇ ulı deryạsı [[Amyderýa|Ạmıderyạ]] bolup, ol yụrdumızıṇ gündoǧar-demirkazık bőleǧini kesip geçyẹr. Ekişe yaramlı yerleriṇ ve îlạtıṇ köp bőleǧi bolsa yurduṇ günorta-günbatar bőleǧinde yerleşyẹr. Emmạ ol yerde suv üpcünçiliǧi örẹn yetmezçilik edyẹr. Yőne suvarış suvunıṇ katı çẹkli yerlerinde suv bilen üpcün etmek maksadı bilen, [[Amyderýa|Amıderyanıṇ]] suvunıṇ bir bőleǧini günorta-günbatara Karakum deryạsı bilen gönükdirildi.
Türkmenistanyň uly derýasy [[Amyderýa]] bolup, ol ýurdumyzyň gündogar-demirgazyk bölegini kesip geçýär. Ekişe ýaramly ýerleriň we ilatyň köp bölegi bolsa ýurduň günorta-günbatar böleginde ýerleşýär. Emma ol ýerde suw upjunçiligi örän ýetmezçilik edýär. Ýöne suwaryş suwunyň gaty çäkli ýerlerinde suw bilen üpjün etmek maksady bilen, [[Amyderýa]]nyň suwunyň bir bölegini günorta-günbatara Garagum derýasy bilen gönükdirildi.


== Türkmenistanyň adminstratiw-territoriýal bölünişi. ==
== Türkmenistạnıṇ ‘adminstrative-‘territorial bőlünişi ==
Türkmenistanyň paýtagty Aşgabat şäheri, ol welaýat hukukly administratiw-territorial gurluşly birlikdir. Aşgabadyň düzümine dört etrap — Bagtyýarlyk, Berkararlyk, Köpetdag we Büzmeýin etraplary girýär.
Türkmenistạnıṇ pạytaǧtı Aşǧabạt şẹheri, ol velạyat hukụklı ‘administrative-‘territorial kurluşlı birlikdir. Aşǧabạdıṇ düzümine dőrt etrạf — Baǧtıyạrlık, Berkarạrlık, Köpetdạǧ ve Büzmeyin etrạfları giryẹr.


Türkmenistạnda bẹş sạnı velạyat — Ahal, Balkan, Daşoǧuz, Lebạp ve Marı velạyatlarıdır. Her velạyat etrạflara bőlünyẹr. Türkmenistạnda 43 etrạf, 6 şẹherlerdẹki etrạflar, 51 şẹher, olardan 11-si etrạf hukụklı şẹher, 62 şẹherçe, 605 geṇeşlik (ọba yerli düzümler) ve 1719 sạnı ọba îlạtlı yerlerdir.<ref name=":0" />
Türkmenistanda bäş sany welaýat — Ahal, Balkan, Daşoguz, Lebap we Mary welaýatlarydyr. Her welaýat etraplara bölünýär. Türkmenistanda 43 etrap, 6 şäherlerdäki etraplar, 51 şäher, olardan 11-si etrap hukukly şäher, 62 şäherçe, 605 geňeşlik (oba ýerli düzümler) we 1719 sany oba ilatly ýerlerdir.<ref name=":0" />


Raýon emele getiriji täsirleriň esasynda, Türkmenistan aşakdaky raýonlara bölünýär:
‘Destrict emele getirici tẹsîrleriṇ esạsında, Türkmenistạn aşạkdạkı ‘destrict’lere bőlünyẹr:


* Türkmenistạn-bir bütevi halk hocalık toplumı;
* Türkmenistan-bir bütewi halk hojalyk toplumy;
* Welaýat tipli uly ykdysady raýonlara bölünýär (olar 5 sany);
* Velạyat ‘type’li ulı ıktısạdî ‘destrict’lere bőlünyẹr (olar 5 sạnı);
* Aşgabat-garaşsyz, Bitarap Türkmenistanyň paýtagty, Aşgabat şäheri öz derejesi boýunça statusyna eýedir;
* Aşǧabạt-karaşsız, Bîtaraf Türkmenistạnıṇ pạytaǧtı, Aşǧabạt şẹheri öz derecesi boyunça statusına eyedir;
* Ulı ıktısạdî ‘destrict’ler kiçi ‘destrict’lere bőlünyẹrler. (olar 15 sạnı);
* Uly ykdysady raýonlar kiçi raýonlara bölünýärler. (olar 15 sany);
* Kiçi raýonlar öz gezeginde hojalyk-adminstratiw etraplara bölünýär (49 sany);
* Kiçi ‘destrict’ler őz gezeǧinde hocalık-‘adminstrative etrạflara bőlünyẹr (49 sạnı);
* ıktısạdî ‘destrict’leriṇ esạsî bőleǧi şẹherlerdir (olar 20 sạnı);
* Ykdysady raýonlaryň esasy bölegi şäherlerdir (olar 20 sany);
* Şonça şẹherçelere bőlünyẹr (81 sạnı);
* Şonça şäherçelere bölünýär (81 sany);
* Geňeşlikler ykdysady raýonlaryň oba ýerlerindäki bölümidir (528 sany);
* Geṇeşlikler ıktısạdî ‘destrict’leriṇ ọba yerlerindẹki bőlümidir (528 sạnı);
* Ọba ıktısạdî ‘destrict’ler kiçi îlạtlı ‘point’lara bőlünyẹr (1876 sạnı).
* Oba ykdysady raýonlar kiçi ilatly punktlara bölünýär (1876 sany).


Şeylelikde, Türkmenistạnda ‘destrict’leşdirmeǧiṇ 9 basǧançaǧı emele geldi. Olarıṇ birincisi ve ikincisi dövlet ẹhmiyetli ‘micron’lardır. Üçüncisi kiçi ‘destrict’lerdir. Dőrdünci, bẹşinci, altıncı, yedinci, sekizinci ve dokuzıncı basgançaklar ‘micron’lardır. Bu ‘system gîryẹn birlikleriṇ 8-si (kiçi ‘destrict’lerden başǧası) ‘adminstrative organları tarafından edạra edilyẹr. Munuṇ őzi ıktısạdî -durmuş ‘destrict’leşdirme bilen ‘adminstrative-‘territorial bőlünşiǧiṇ bir bütevi ‘system’ini yene-de bir gezek subụt edyẹr.
Şeýlelikde, Türkmenistanda raýonlaşdyrmagyň 9 basgançagy emele geldi. Olaryň birinjisi we ikinjisi döwlet ähmiýetli mikraýonlardyr. Üçinjisi kiçi raýonlardyr. Dördünji, bäşinji, altynjy, ýedinji, sekizinji we dokuzynjy basgançaklar - mikraýonlardyr. Bu sistema girýän birlikleriň 8-si (kiçi raýonlardan başgasy) adminstratiw organlary tarapyndan edara edilýär. Munuň özi ykdysady-durmuş raýonlaşdyrma bilen adminstratiw-territoriýal bölünşigiň bir bütewi sistemasyny ýene-de bir gezek subut edýär.


== Türkmenistanyň ykdysadyýeti ==
== Türkmenistạnıṇ ıktısạdıyeti ==
{{Baş sahypa|Türkmenistanyň ykdysadyýeti}}
{{Baş sahypa|Türkmenistanyň ykdysadyýeti}}


Karaşsız ve bạkî Bîtaraf Türkmenistạn dövleti Gündoǧarıṇ ve Günbatarıṇ köp yụrtlarına taraf gidyẹn kadîmî “Beyik Yüpek” sövdạ yọllarınıṇ çatrıǧında, ‘geographic tạydan iṇṇẹn ạmatlı yerde yerleşyẹr. Şoṇa görẹ-de, Türkmenistạnıṇ ‘territory’sınıṇ üsti bilen Kadîmî ve Orta asır dövürlerinde hem dünyẹ bạzarlarına taraf kerven yọlları, yọdaları geçipdir. Uzaklarda başlanan kerven yọlunıṇ bir şạhası őz dövründe kadîmî ‘civilization merkezleriniṇ bîri bolan Merviṇ üsti bilen geçipdir. Gündoǧardan ‘Europa taraf uzalıp gidyẹn kerven yolunıṇ sövdạ merkezleriniṇ bîri bolan kadîmî Kőneürǧenç hem “Türküstạnıṇ dervezesi” diylip ạtlandırılıpdır. Beyik yüpek yọlunıṇ yene bir şahası ilki Murǧạp deryạsınıṇ boyı bilen, soṇra Afǧạnıstạnıṇ üstünden Hindistạna çenlî barıp yetipdir.Gündoǧarıṇ ve Günbatarıṇ kadîmî sövdạ ạrakatnaşıklarını Türkmenistạnıṇ çẹkleriniṇ üsti bilen amala ạşırmakda ulı ornı bolan Beyik yüpek yọlı indi biziṇ tẹze dövrümizde-Karaşsızlık zamạnạmızda yene-de dikeldilip başlandı. Yőne bu gezek usụl kerven yọlları boyunça dẹl-de, polat reysleri arkalı dikeldilyẹr. Tecen-Saraǧs-Maşat demir yọlunıṇ kurulmaǧı bilen Türkmenistạnıṇ üstünden ‘Transasia ‘continent’ạra demir yọl ‘route’ı açıldı ve ol Beyik Yüpek yọlunıṇ uǧrı bilen gidyẹr. Ol Pekinden (‘Chine) ‘Europa’nıṇ bosaǧasında yerleşen İstanbula ([[Türkiýe|Türkiyẹ]]) çenlî yetyẹr, Pạrs ạylaǧına hem yeter. Karaşsız Türkmenistạn dövletiniṇ ‘Europa bilen ‘Asia’nıṇ çatrıǧında yerleşmeǧi, onuṇ ‘geography’si yaǧdayında örẹn ulı ạmatlıklıklar döredyẹr. Karaşsız ve bạkî Bîtaraf Türkmenistạn Hazar deṇziniṇ gündoǧar kenạrında Ạmıderyạ çenlî yạrım million ‘square ‘kilometer’e kolay (491,2 müṇ sq.km) demirkazıkdan günortạ bolsa 650 km, uzalıp gidyẹr. Merkezî ‘Asianıṇ ẹhli meydạnınıṇ 12,2%-I Türkmenistạnıṇ pạyına düşyẹr. Şeyle-de bolsa, Merkezî Asia karşsız dövletleriṇ ạrasında Türkmenistạn Kazaǧıstạndan soṇra umụmî meydạnı boyunça iṇ îri dövlet hasạplanyạr. Îlạtı 24 million ạdama kolaylaşan koṇşı Őzbeǧistạnıṇ hem tutyạn meydạnı Türkmenistạnıṇkıdan ạz. [[Özbegistan|Őzbeǧistạn]] gündoǧarda Afǧạnıstạn düvleti bilen Türkmenistạnıṇ ạraçẹk serhetleriniṇ uzînlıǧı 864 km, Îrạn Islạm ‘Republic’i bilen bolsa 1,5 müṇ ‘kilometer kolaylaşyạr. Türkmenistạn demirkazık günbatarda Kazaǧıstạn dövleti bilen hem ạraçẹkleşyẹr. Merkezî ‘Asia’nıṇ dövletlerine karạnda Türkmenistạn Russia ‘Federation’ınıṇ ‘Europa bőleǧine yerleşen ıktısạdî-‘geographic ‘destrict’lerine, Kavkazıṇ karaşsız dövletlerine hạs yakîn ve ạmatlı yerleşmeǧi bilen tafạvutlanyạr. Ol dövletler Merkezî ‘Asia dövletlerine őzleriniṇ transit yüklerini Türkmenistạnıṇ üsti bilen daşayạrlar. Hazar deṇziniṇ kenạrına Türkmenbaşı portı Merkezî ‘Asianıṇ “Günbatar dervezesi” hasạplansa, “Türkmenạbạt-Koṇrat-Beynev” demir yọlı dervezesi. Merkezî ‘Asianıṇ beyleki dövletlerine karạnda Türkmenistạnıṇ düzlük ‘territory’leri hạs ạǧdıklık edyẹr. Bu bolsa yụrdumızın dünyẹ bạzarlarına taraf çıkalǧalarıṇ hạs köp bolmaǧına ạmatlı şertler döredyẹr. Mısạl uçîn, Türkmenạbạt-Hayratan ạralıǧında Ạmıderyạ-Hırat ve Atamırạt-Imạmnazar ‘automobile yọlları arkalı Lutfạbạt, Etrek-Gürǧen, Aşǧabạt-Govdan-Bạcgîrạn ‘automobile yọllarından başǧa-da, Îrạn Islạm ‘Republic’ine taraf Tecen-Sarahs-Maşat demir yọlunıṇ kurulmaǧı dünyẹ bạzarına tẹze çıkalǧadır. Türkmenistạn ‘landscape’iniṇ esạsî bőleǧini meydạnı boyunça Sahara ve Gobi çöllüklerinden soṇ dünyẹde üçünci ornı eyeleyẹn [[Garagum|Karakum]] çöli tutyạr. Ol hocalık tạydan henîz ạz őzleşdirilen. Ol yạşayşın seyrekliǧi, cudạ az orumlaşanlıǧı, ıssılıǧı bilen tafạvutlanyạr. Emmạ yerastı tebîǧî bạylıklarıṇ köpdürliliǧi bilen Türkmenistạn indi dünyẹ bellidir. Türkmenistạnıṇ gîṇ meydạnınıṇ 7%-gür îlạtlı ọbalarıṇ, suvarımlı ekerạnçılık ‘massive’leriniṇ, îri şẹherleriniṇ, gür katnav yọllarıṇ, ‘oasis’leriṇ pạyına düşyẹr. Deryạ cülǧeleriniṇ, suvarış ‘canal’larınıṇ, dạǧ etekleriniṇ őzleşdirilen yerleri-‘oasis’ler Türkmenistạnıṇ köplenç çetki künceklerinde yerleşyẹrler. Karakum deryạsınıṇ ‘zone’i Türkmenistạnıṇ günorta bőleǧiniṇ ululı-kiçili köp ‘oasis’lerini yeke-tẹk suvarış ‘system’ine bîrikdiryẹr.
Garaşsyz we baky Bitarap Türkmenistan döwleti Gündogaryň we Günbataryň köp ýurtlaryna tarap gidýän gadymy “Beýik Ýüpek” söwda ýollarynyň çatrygynda, geografik taýdan iňňän amatly ýerde ýerleşýär. Şoňa görä-de, Türkmenistanyň territoriýasynyň üsti bilen Gadymy we Orta asyr döwürlerinde hem dünýä bazarlaryna tarap kerwen ýollary, ýodalary geçipdir. Uzaklarda başlanan kerwen ýolunyň bir şahsy öz döwründe gadymy siwilizasiýa merkezleriniň biri bolan Merwiň üsti bilen geçipdir. Gündogardan Ýewropa tarap uzalyp gidýän kerwen ýolunyň söwda merkezleriniň biri bolan gadymy Köneürgenç hem “Türküstanyň derwezesi” diýlip atlandyrylypdyr. Beýik ýüpek ýolunyň ýene bir şahasy ilki Murgap derýasynyň boýy bilen, soňra Owganystanyň üstünden Hindistana çenli baryp ýetipdir.Gündogaryň we Günbataryň gadymy söwda aragatnaşyklaryny Türkmenistanyň çäkleriniň üsti bilen amala aşyrmakda uly orny bolan Beýik ýüpek ýoly indi biziň täze döwrümizde-Garaşsyzlyk zamanamyzda ýene-de dikeldilip başlandy. Ýöne bu gezek usul kerwen ýollary boýunça däl-de, polat reýsleri arkaly dikeldilýär. Tejen-Sarags-Maşat demir ýolunyň gurulmagy bilen Türkmenistanyň üstünden Transaziýa kontinentara demir ýol magistraly açyldy we ol Beýik Ýüpek ýolunyň ugry bilen gidýär. Ol Pekinden (Hytaý) Ýewropanyň bosagasynda ýerleşen Ystambula ([[Türkiýe|Türkiýä]]) çenli ýetýär, Pars aýlagyna hem ýeter. Garaşsyz Türkmenistan döwletiniň Ýewropa bilen Aziýanyň çatrygynda ýerleşmegi, onuň geosyýasy ýagdaýynda örän uly amatlyklyklar döredýär. Garaşsyz we baky Bitarap Türkmenistan Hazar deňziniň gündogar kenarynda Amyderýa çenli ýarym million kwadrat kilometre golaý (491,2 müň kw.km) demirgazykdan günorta bolsa 650&nbsp;km, uzylyp gidýýär. Merkezi Aziýanyň ähli meýdanynyň 12,2%-I Türkmenistanyň paýyna düşýär. Şeýle-de bolsa, Merkezi Aziýa garşsyz döwletleriň arasynda Türkmenistan Gazagystandan soňrf umumy meýdany boýunça iri döwlet hasaplanýar. Ilaty 24 million adama golaýlaşan goňşy Özbegistanyň hem tutýan meýdany Türkmenistanyňkydan az. [[Özbegistan]] gündogarda Owganystan düwleti bilen Türkmenistanyň araçäk serhetleriniň uzynlygy 864&nbsp;km, Eýran Yslam Respublikasy bilen bolsa 1,5 müň kilometr golaýlaşýar. Türkmenistan demirgazyk günbatarda Gazagystan döwleti bilen hem araçäkleşýär. Merkezi Aziýanyň döwletlerine garanda Türkmenistan Russiýa Federasiýasynyň Ýewropa bölegine ýerleşen ykdysady-geografik raýonlaryna, Kawkazyň garaşsyz döwletlerine has ýakyn we amatly ýerleşmegi bilen tapawutlanýar. Ol döwletler Merkezi Aziýa döwletlerine özleriniň transit ýüklerini Türkmenistanyň üsti bilen daşaýarlar. Hazar deňziniň kenaryna Türkmenbaşy porty Merkezi Aziýanyň “Günbatar derwezesi” hasaplansa, “Türkmenabat-Goňrat-Beýnew” demir ýoly derwezesi. Merkezi Aziýanyň beýleki döwletlerine garanda Türkmenistanyň duzluk territoriýalary has agdyklyk edyar. Bu bolsa yurdumyzyn dunya bazarlaryna tarao cykalgalaryn has kop bolmagyna amatly shertler doredyar. Mysal ucin, Türkmenabat-Haýraton aralygynda Amyderya-Hyrat we Atamyrat-Ymamnazar awtomobil yollary arkaly Lyutfabat, Etrek-Gurgen, Aşgabat-Gowdan-Bajygyran awtomobil yollaryndan bashga-da, Eýran Yslam Respublikasyna tarap Tejen-Sarahs-Mashat demir ýolunyn gurulmagy dunya bazaryna täze çykalgadyr. Türkmenistan landşaftynyn esasy bolegini meýdany boýunça Sahara we Gobi çöllüklerinden son dünýäde üçünji orny eýeleýan [[Garagum]] çöli tutýar. Ol hojalyk taýdan heniz az özleşdirilen. Ol ýaşaýşyn seýrekligi, juda az orumlaşanlygy, yssylygy bilen tapawutlanyar. Emma ýerasty tebigy baýlyklaryn kopdurliligi bilen Türkmenistan indi dünýä bellidir. Türkmenistanyň giň meýdanynyň 7%-gür ilatly obalaryň, suwarymly ekerançylyk massiwleriniň, iri şäherleriniň, gür gatnaw ýollaryň, oazisleriň paýyna düşýär. Derýa jülgeleriniň, suwaryş kanallarynyň, dag etekleriniň özleşdirilen ýerleri-oazisler Türkmenistanyň köplenç çetki künjeklerinde ýerleşýärler. Garagum derýasynyň zonasy Türkmenistanyň günorta böleginiň ululy-kiçili köp oazislerini ýeke-täk suwaryş sistemasyna birikdirýär.


Uzînlıǧı 1300 ‘kilometer Karakum deryạsı Türkmenistạnda ıktısạdî ve durmuş özǧerişkleriniṇ baş ‘zone’udır. ‘Geographic tạydan hạs günortada yerleşişi boyunça Karakum deryạsınıṇ ‘zone’ı koṇşı [[Özbegistan|Őzbeǧistạnıṇ]] Mürzeçöl, Karşı ‘canal’larıṇ ‘zone’larından őzüniṇ ‘agroclimatic ‘resource’ları boyunça hạs ạmatlılıǧı bilen tafạvutlanyạr. Karakum deryạsınıṇ ‘zone’unda yaǧtılıǧı ve yılılıǧı hạs köp talap edyẹn înçe süyümli kovaça ve beyleki ọba hocalık ekinleri ösdürilip yetişdirilyẹr. Karakum deryạsınıṇ ‘zone’unda yụrdumızıṇ îlạtınıṇ deṇ yạrsından köpüsi yạşayạr. Halkạra Ikdısadı Hızmatdaşlık Guramasınıṇ (ECO-nıṇ) aǧzạsı bolmak bilen, Türkmenistạnıṇ ‘geography’si ẹhmiyeti bạrhạ rovạçlanyạr. ECO giryẹn 10 dövletiṇ ẹhlisiniṇ 300 million ạdamdanam kovrạk îlạtı bolup, olarıṇ umụmî meydạnı 7960 müṇ ‘square ‘kilometer’dir. Türkmenistạn ECO-nıṇ ‘geographic gîṇişliǧiniṇ merkezinde yerleşyẹr. Onuṇ üsti bilen esạsî halkạra demir yọl ‘route’larıṇ (“TransAsia”, “Demirkazık-günorta”) ve ‘pipeline’larıṇ geçirilmeǧi bạrada birnẹçe îri möçberli taslamalar îşlenip düzülyẹr. Türkmenistạnıṇ ‘climate ‘resource’ları, gün radiyasınıṇ yokarı dereceli ọba hocalıgına yaramlı günleriṇ köp bolmagı, klimatıṇ gurak ve ‘continental’lıǧı bilen hẹsiyetlendirilyẹr. Tutuşlıǧına alanında Türkmenistạnıṇ ‘agroclimate ‘resource’arı ọba hocalıǧını, onun esạsî uǧrı suvarımlı ekerạnçılıǧı alıp barmak üçîn ạmatlıdır. Yụrdumızın mineral-çîǧ mạl ‘resource’ları boyunça dünyẹde bạy yụrtlarıṇ hatarında duryạr. Mundan başǧa-da, Türkmenistạnıṇ ‘territory’sı ‘chimique’i çîǧ mạllarıṇ, kurluşık ‘material’larıṇ zapasına hem bạy yụrt hasạplanılyạr.
Uzynlygy 1300 kilometr Garagum derýasy Türkmenistanda ykdysady we durmuş özgerişkleriniň baş zonasydyr. Geografik taýdan has günortada ýerleşişi boýunça Garagum derýasynyň zonasy goňşy [[Özbekistan]] Mürzeçöl, Garşy kanallaryň zonalaryndan özüniň agroklimatik resurslary boýunça has amatlylygy bilen tapawutlanýar. Garagum derýasynyň zonasynda ýagtylygy we ýylylygy has köp talap edýän inçe süýümli gowaça we beýleki oba hojalyk ekinleri ösdürilip ýetişdirilýär. Garagum derýasynyň zonasynda ýurdumyzyň ilatynyň deň ýarsyndan köpüsi ýaşaýar. Halkara Ykdysady Hyzmatdaşlyk Guramasynyň (EKO-nyň) agzasy bolmak bilen, Türkmenistanyň geosyýasy ähmiýeti barha rowaçlanýar. EKO girýän 10 döwletiň ählisiniň 300 million adamdanam gowrak ilaty bolup, olaryň umumy meýdany 7960 müň kwadrat kilometrdir. Türkmenistan EKO-nyň geografik giňişliginiň merkezinde ýerleşýär. Onuň üsti bilen esasy halkara demir ýol magistrallaryň (“Transaziýa”, “Demirgazyk-günorta”) we turbaprowodlaryň geçirilmegi barada birnäçe iri möçberli taslamalar işlenip düzülýär. Türkmenistanyň klimat resurslary, gün radiýasynyň ýokary derejeli oba hojalygyna ýaramly günleriň köp bolmagy, klimatyň gurak we kontinentallygy bilen häsiýetlendirilýär. Tutuşlygyna alanynda Türkmenistanyň agroklimat resurslary oba hojalygyny, onun esasy ugry suwarymly ekerançylygy alyp barmak üçin amatlydyr. Ýurdumyzyn mineral-çig mal resurslary boýunça dünýäde baý ýurtlaryň hatarynda durýar. Mundan başga-da, Türkmenistanyň territoriýasy himiki çig mallaryň, gurluşyk materýallaryň zapasyna hem baý ýurt hasaplanylýar.


=== '''‘Gas ve ‘naphte''' ===
=== Gaz we nebit ===


=== '''Dẹneçilik ve Paǧtaçılık''' ===
=== Dokma senagaty ===
* [[Däneçilik|Dẹneçilik]]
* [[Pagtaçylyk|Paǧtaçılık]]


=== Däneçilik we Pagtaçylyk ===
=== '''Ọba hocalıǧınıṇ umụmî hẹsiyetnạması''' ===
* [[Däneçilik]]
Yụrdumızıṇ ıktısạdî ọba hocalıǧı örẹn möhüm ẹhmiyete eyedir. Türkmenistạnda őndürilyẹn őnümleriṇ 40%-den kovrạǧı ọba hocalık őnümleridir.
* [[Pagtaçylyk]]


=== Oba hojalygynyň umumy häsiýetnamasy ===
Türkmenistạnıṇ ọba hocalıǧı, esạsan, iki pụdakdan: ekerạnçılıkdan ve mạldarçılıkdan ıbạratdır. Ekerạnçılık ọba-hocalıkda őndürilyẹn umụmî őnümiṇ 67%-ini ve mạldạrçılık 33%-ini őndüryẹr. Şeylelikde yụrdumızda ọba hocalıǧıṇ esạsî uǧrı ekerạnçılıkdır. Türkmenistạnıṇ ‘President’i Safarmırạt Turkmenbaşînıṇ “Tẹze ọba” sıyạsatına lạyklıkda, ọba hocalıǧında husîsî eyeçiliǧiṇ ösmeǧine gîṇ yọl açıldı. 1998-nci yılda ọba hocalıǧınıṇ umụmî őnüminiṇ 62%-ini îlạtıṇ husụsî hocalıkları őndürdi. Gelcekde onuṇ tutyạn ornı hạs artar. Türkmenistạnda ạzık bolçulıǧını döretmekde ọba hocalıǧıṇ ulı ornı bạrdır. Ọba hocalıǧıṇ umụmî őnüminiṇ yạrısından kovrạǧı ạzık őnümleriṇ pạyına düşyẹr.
Ýurdumyzyň ykdysady oba hojalygy örän möhüm ähmiýete eýedir. Türkmenistanda öndürilýän önümleriň 40%-den gowragy oba hojalyk önümleridir.


Türkmenistanyň oba hojalygy, esasan, iki pudakdan: ekerançylykdan we maldarçylykdan ybaratdyr. Ekerançylyk oba-hojalykda öndürilýän umumy önümiň 67%-ini we maldarçylyk 33%-ini öndürýär. Şeýlelikde ýurdumyzda oba hojalygyň esasy ugry ekerançylykdyr. Türkmenistanyň Prezidenti Saparmyrat Turkmenbaşynyň “Täze oba” syýasatyna laýklykda, oba hojalygynda hususy eýeçiligiň ösmegine giň ýol açyldy. 1998-nji ýylda oba hojalygynyň umumy önüminiň 62%-ini ilatyň hususy hojalyklary öndürdi. Geljekde onuň tutýan orny has artar. Türkmenistanda azyk bolçulygyny döretmekde oba hojalygyň uly orny bardyr. Oba hojalygyň umumy önüminiň ýarysyndan gowragy azyk önümleriň paýyna düşýär.
== ‘Chimie senạğatı ==
Yụrdumızda ‘Chimie senạǧatınıṇ ilkinci kẹrhạnası Merkezî [[Garagum|Karakumda]] yerleşen [[Derweze|Derveze]] kükürt ‘factory’sidir. Ol 1928-nci yılda kuruldı ve cövzạlı ‘climate şertlerinde, transport tạydan ạmatsız bolanı üçîn, bu ‘factory diṇe [[1961]]-nci yıla çenlî îşledildi. [[Gowurdak|Kovurdakdạkı]] kükürdiṇ kẹni açılandan soṇ, ol yerde [[1932]]-nci yılda kükürt ‘factory’si îşe gîrizildi.


== Himiýa senagaty ==
‘Chimie senạǧatı hạs köp pụdaklı senạǧat. Ol dạǧ-mağdan ‘chimie, esạsî ‘chimie, ‘naphte ‘chimie, durmuş ‘chimie’si ve ‘pharmaceutical yạlı ‘chimie senạǧatı köp pụdakları őz içine alyạr.
Ýurdumyzda himiýa senagatynyň ilkinji kärhanasy Merkezi [[Garagum]]da ýerleşen [[Derweze]] kükürt zawodydyr. Ol 1928-nji ýylda guruldy we jöwzaly klimat şertlerinde, transport taýdan amatsyz bolany üçin, bu zawod diňe [[1961]]-nji ýyla çenli işledildi. [[Gowurdak]]daky kükürdiň käni açylandan soň, ol ýerde [[1932]]-nji ýylda kükürt zawody işe girizildi.


Himiýa senagaty has köp pudakly senagat. Ol dag-magdan himiýa, esasy himiýa, nebit himiýa, durmuş himiýasy we farmasewtika ýaly himiýa senagaty köp pudaklary öz içine alýar.
== Ekerạnçılığı ==
Yụrdumızda ekerạnçılığıṇ aşạkdạkı pụdakları ösdürilyẹr
* [[Gök ekerançylyk we bakjaçylyk|Gők ekerạnçılık ve bakcaçılık]]
* [[Miweçilik we üzümçilik|Mîveçilik ve üzümçilik]]
* [[Mal iýmiti otlar|Mạl iymiti otlar]]


== Ekerançylygy ==
Yokardạkı ekinleriṇ tutyạn meydạnı 1 mln. 700 müṇ ‘hectare’dan ([[1999]]-ncı yılda) kovrạk bolup, olarda esạsî orun [[Däneçilik|dẹneçilik]] ve [[Pagtaçylyga|pağtaçılığa]] değişli. Dẹne ekinleriniṇ ve kovaçạnıṇ ekin meydạnları ẹhli suvarma ekerạnçılığıṇ 80% -ne barạbardır.
Ýurdumyzda ekerançylygyň aşakdaky pudaklary ösdürilýär
* [[Gök ekerançylyk we bakjaçylyk]]
* [[Miweçilik we üzümçilik]]
* [[Mal iýmiti otlar]]


Ýokardaky ekinlerin tutýan meýdany 1 mln. 700 müň gektardan ([[1999]]-njy ýylda) gowrak bolup, olarda esasy orun [[däneçilik]] we [[pagtaçylyga]] degişli. Däne ekinleriniň we gowaçanyň ekin meýdanlary ähli suwarma ekerançylygyň 80% -ne barabardyr.
=== '''Sıyạhatçılı'''k ===
[[Faýl:Awaza city project Turkmenistan.jpg|thumb|right|250px|[[Awaza milli syýahatçylyk zolagy|Ạvạza millî sıyạhatçılık zọlağı]], [[Awaza milli syýahatçylyk zolagy|MSZ]]]]
Ạvạza - [[Awaza milli syýahatçylyk zolagy|Türkmenistạnıṇ Millî Sıyạhatçılık Zọlağı]] ([[Awaza milli syýahatçylyk zolagy|Ạvạza-MSZ]]). Hazar deṇziniṇ gündoğar kenạrında, Türkmenbaşı şẹherinden 12 km günbatar tarafında yerleşyẹr. 15 ‘june’da 2009 — birinci 3 ‘hotel’ler gîrizildi.Hazar deṇziniṇ Türkmenistạna değişli kenạryakası örẹn tẹsîn cạna şıfạlı yumşak hovạsı ve bạy tebîğî mümkînçilikleri bilen tafạvutlanyạn ‘ecologic tạydan arasta zọlakdır. Bu taslama Türkmenistạnıṇ diṇe őzünden 1 milliarddan kovrạk $-nı, daşarı yụrt mạya koyucılarıṇ 4 milliard $-nı gönükdirmek göz öṇünde tutuldı. Hẹzirki vağtda Ạvạ­zạnıṇ meydạnı 1,700 ‘hectare möçberinde kesğitlenildi.


=== Syýahatçylyk ===
== '''Türkmenistạnıṇ îlạtı ve zẹhmet ‘resource’ları''' ==
[[Faýl:Awaza city project Turkmenistan.jpg|thumb|right|250px|[[Awaza milli syýahatçylyk zolagy]], [[Awaza milli syýahatçylyk zolagy|MSZ]]]]
Îlạtıṇ sạnınıṇ artışı, esạsan, iki sạnı usụl bilen kesğitlenilyẹr. Birinci usụl, bu öṇ ığtıbạrlı ve umụmî Kabụl edilen usụl-îlạtıṇ ụçdantutma yazuvınıṇ geçirmekden, ikinci usụl bolsa, hey îlạtıṇ köpelişini hasạplamakdan ve oṇa bahạ bermekden ıbạratdır. Îlạtıṇ ụçdantutma yazuvınıṇ ‘material’larınıṇ ılmî ve ‘practical ẹhmiyeti ulıdır.
Awaza - [[Awaza (Milli Syýahatçylyk Zolagy)|Türkmenistanyň Milli Syýahatçylyk Zolagy]] ([[Awaza (Milli Syýahatçylyk Zolagy)|Awaza-MSZ]]). Hazar deňziniň gündogar kenarynda, Türkmenbaşy şäherinden 12&nbsp;km günbatar tarapynda ýerleşýär. 15 iyunda 2009 — birinji 3 oteller girizildi.Hazar deňziniň Türkmenistana degişli kenarýakasy örän täsin jana şypaly ýumşak howasy we baý tebigy mümkinçilikleri bilen tapawutlanýan ekologik taýdan arassa zolakdyr. Bu taslama Türkmenistanyň diňe özünden 1 milliarddan gowrak $-ny, daşary ýurt maýa goýujylaryň 4 milliard $-ny gönükdirmek göz öňünde tutuldy. Häzirki wagtda Awa­za­nyň meýdany 1,700 gektar möçberinde kesgitlenildi.


== Türkmenistanyň ilaty we zähmet resurslary ==
Karaşsız Türkmenistạn dövletiniṇ tarîhında ilkinci gezek îlạtıṇ ụçdantutma yazuvı GDA dövletleriniṇ ạrasında ilkinci bolup 1995-nci yılıṇ 10-ncı ‘January'sinden 20-nci ‘January’sine çenlî geçirildi.
Ilatyň sanynyň artyşy, esasan, iki sany usul bilen kesgitlenilýär. Birinji usul, bu öň ygtybarly we umumy Kabul edilen usul-ilatyň uçdantutma ýazuwynyň geçirmekden, ikinji usul bolsa, heý ilatyň köpelişini hasaplamakdan we oňa baha bermekden ybaratdyr. Ilatyň uçdantutma yazuwynyň materiallarynyň ylmy we praktiki ähmiýeti ulydyr.


Garaşsyz Türkmenistan döwletiniň taryyhynda ilkinji gezek ilatyň uçdantutma ýazuwy GDA döwletleriniň arasynda ilkinji bolup 1995-nji ýylyň 10-njy ýanwaryndan 20-nji ýanwaryna çenli geçirildi.
Türkmenistạnıṇ Birleṣen Milletler Kuramasınıṇ 1995-204-nci yıllar dövründe yer ‘planet’iniṇ îlạt yazuvınıṇ nọbatdạkı tapğırını geçirmeği ığlạn edenden soṇ, bu möhüm îşi amala ạşıran ilkinci dövletdir:


Türkmenistanyň Birleṣen Milletler Guramasynyň 1995-204-nji ýyllar döwründe ýer şarynyň ilat ýazuwynyň nobatdaky tapgyryny geçirmegi yglan edenden son, bu möhüm işi amala aşyran ilkinji döwletdir:
Türkmenistạnıṇ îlạt sạnınıṇ kopelişiniṇ ‘table’i [http://tk.wikipedia.org/wiki/Image:Turkmenistanyn_ilat_sanynyn_kopelishi.JPG şu yerde]


Türkmenistanyň ilat sanynyň kopelişiniň tablisasy
'''‘Automobile ulağları'''


[http://tk.wikipedia.org/wiki/Image:Turkmenistanyn_ilat_sanynyn_kopelishi.JPG şu ýerde]
‘Automobile ulağları dövletiṇ ıktısạdıyetiniṇ iṇ vạcıp baglaşdırıcı bőleğidir. Her yılda avtomobil ulagları bilen 500 million ‘tone’a kolay yük daşalyạr ve 1 milliard yọlağçı katnadılyạr.


Awtomobil ulaglary
Karaşsızlık yıllarında yụrtda ‘auto’ulağ serişteleriniṇ sạnı 3 esseden hem artdı. ‘Auto’ulağlar ‘park’ı şu aşạkdạkı yạlı bőlünyẹr: 77% — yeṇil ‘automobile’ler, 19% — yük ve yörîteleşdirilen ‘automobile’ler ve 4% —'autobus’lar.


Awtomobil ulaglary döwletiň ykdysadyýetiniň iň wajyp baglaşdyryjy bölegidir.
Hẹzirki vağtda dövlet ẹhmiyetli ‘auto’yọllarıṇ uzînlığı 13,7 müṇ km barạbardır. Mundan başğa-da şẹheriçi ve yerli ẹhmiyetli, katı örtükli köp çatrıklı yọllarıṇ ulğamı bạrdır. Şu günki gün umụmî uzînlığı 1,6 müṇ km barạbar bolan „Türkmenbaşı-Aşğabạt-Marı-Türkmenạbạt“ ve „Aşğabạt-Karakum-Daşoğuz“ ‘autoroute’larınıṇ kurluşığı boyunça îşler gűçli depğinlerde alnıp barılyạr. ‘Autoroute’larıṇ umụmî gîṇliği 31 ‘meter, her bir katnalyạn bőleğiniṇ gîṇliği 12,25 ‘meter’dir. Şu ‘object’lerdẹki îşleri 2010-ncı yılda tamạmlamak bellenildi.
Her ýylda awtomobil ulaglary bilen 500 million tonna golaý ýük daşalýar we 1 milliard ýolagçy gatnadylýar.


Garaşsyzlyk ýyllarynda ýurtda awtoulag serişdeleriniň sany 3 esseden hem artdy. Awtoulaglar parky şu aşakdaky ýaly bölünýär: 77% — ýeňil awtomobiller, 19% — ýük we ýöriteleşdirilen awtomobiller we 4% — awtobuslar.
== ‘Administrative Kurluşı ==

[[Faýl:TurkmenistanNumbered.png|thumb|250px|right|Türkmenistạnıṇ velạyatları]]
Häzirki wagtda döwlet ähmiýetli awtoýollaryň uzynlygy 13,7 müň km barabardyr. Mundan başga-da şäheriçi we ýerli ähmiýetli, gaty örtükli köp çatrykly ýollaryň ulgamy bardyr. Şu günki gün umumy uzynlygy 1,6 müň km barabar bolan „Türkmenbaşy-Aşgabat-Mary-Türkmenabat“ we „Aşgabat-Garagum-Daşoguz“ awtomagistrallarynyň gurluşygy boýunça işler güýçli depginlerde alnyp barylýar. Awtomagistrallaryň umumy giňligi 31 metr, her bir gatnalýan böleginiň giňligi 12,25 metrdir. Şu obýektlerdäki işleri 2010-njy ýylda tamamlamak bellenildi.
Türkmenistạn bẹş velạyat ve ayratîn paytağt şẹherden ıbạratdır.

== Administratiw Gurluşy ==
[[Faýl:TurkmenistanNumbered.png|thumb|250px|right|Türkmenistanyň welaýatlary]]
Türkmenistan bäş welaýat we aýratyn paýtagt şäherden ybaratdyr.


{| class="wikitable"
{| class="wikitable"
|- bgcolor="#efefef"
|- bgcolor="#efefef"
! '''Bőlekler'''!! ISO 3166-2 !! Merkezi!! '''Meydạnı''' (km²)!! '''Îlạtı''' (2005) !! No
! Bölekler !! ISO 3166-2 !! Merkezi!! Meýdany (km²)!! Ilaty (2005) !! No
|-
|-
! Aşgabat
! '''Aşğabạt'''
| TM-S || [[Aşgabat|Aşğabạt]] || 440 || 1,000,000 ||
| TM-S || [[Aşgabat]] || 440 || 1,000,000 ||
|-
|-
! [[Ahal welaýaty|'''Ahal velạyatı''']]
! [[Ahal welaýaty]]
| TM-A || [[Änew (şäherçe)|Ẹnev]] || 97,160 || 939,700 || 1
| TM-A || [[Änew (şäherçe)|Änew]] || 97,160 || 939,700 || 1
|-
|-
! [[Balkan welaýaty|'''Balkan velạyatı''']]
! [[Balkan welaýaty]]
| TM-B || [[Balkanabat|Balkanạbạt]]|| 139,270 || 553,500 || 2
| TM-B || [[Balkanabat]] || 139,270 || 553,500 || 2
|-
|-
! [[Daşoguz welaýaty|'''Daşoğuz velạyatı''']]
! [[Daşoguz welaýaty]]
| TM-D || [[Daşoguz|Daşoğuz]] || 73,430 ||1,370,400 ||3
| TM-D || [[Daşoguz]] || 73,430 ||1,370,400 ||3
|-
|-
! [[Lebap welaýaty|'''Lebạp velạyatı''']]
! [[Lebap welaýaty]]
| TM-L || [[Türkmenabat|Türkmenạbạt]] || 93,730 || 1,334,500 || 4
| TM-L || [[Türkmenabat]] || 93,730 || 1,334,500 || 4
|-
|-
! [[Mary welaýaty|'''Marı velạyatı''']]
! [[Mary welaýaty]]
| TM-M || [[Mary|Marı]] || 87,150 || 1,480,400 || 5
| TM-M || [[Mary]] || 87,150 || 1,480,400 || 5
|}
|}


=== [[Şäher|Şẹher]]ler ===
=== [[Şäher]]ler ===
* [[Aşgabat|Aşğabạt]]
* [[Aşgabat]]
* [[Balkanabat|Balkanạbạt]]
* [[Balkanabat]]
* [[Daşoguz|Daşoğuz]]
* [[Daşoguz]]
* [[Kaka|Kạka]]
* [[Kaka]]
* [[Köneürgenç|Kőneürğenç]]
* [[Köneürgenç]]
* [[Mary|Marı]]
* [[Mary]]
* [[Baýramaly|Bayramạlî]]
* [[Baýramaly]]
* [[Tejen|Tecen]]
* [[Tejen]]
* [[Türkmenabat|Türkmenạbạt]]
* [[Türkmenabat]]
* [[Türkmenbaşy|Türkmenbaşı]]
* [[Türkmenbaşy]]
* [[Gumdag|Kumdạğ]]
* [[Gumdag]]
* [[Hazar]] ([[Çeleken]])
* [[Hazar]] ([[Çeleken]])
* [[Sarahs]]
* [[Sarahs]]


=== [[Etraplar|Etrạflar]] ===
=== [[Etraplar]] ===


== '''Yokarı okuv mektepleri bạrada''' ==
== Ýokary okuw mekdepleri barada ==
Hẹzirki vağtda Türkmenistạnda 16 sạnı yokarı okuv cạyları bar ve olarda 250 dürli kẹrler boyunça yokarı hünẹrli ‘specialis’tler tayyạrlanılyạr. [[Türkmenistanyň döwlet çeperçilik akademiýasy|Türkmenistạnıṇ dövlet çeperçilik ‘academy’si]], [[Halkara türkmen-türk uniwersiteti|Halkạra türkmen-türk ‘universite’si]]. Yokarı ‘technical ‘college’i, [[Türkmenistanyň polisiýa akademiýasy|Türkmenistạnıṇ ‘police ‘academy’si]] tẹze yokarı okuv mektepleriniṇ hatarına giryẹr.
Häzirki wagtda Türkmenistanda 16 sany ýokary okuw jaylary bar we olarda 250 dürli kärler boýunça ýokary hünärli spesialistler taýýarlanylýar. [[Türkmenistanyň döwlet çeperçilik akademiýasy]]sy, [[Halkara türkmen-türk uniwersiteti]]ti. Ýokary tehniki kolleji, [[Türkmenistanyň polisiýa akademiýasy]] täze ýokary okuw mekdepleriniň hataryna girýär.


Ýurdumyzda Galkynyş hereketiniň, teatrlardyr çeper höwesjeňler köpçüliginiň durmuş medeni roly artýar. Biziň maksadymyz Türkmenistanyň ykdysadyýetini düýpli özgertmekdir, ol özgerişlikler bolsa halkyň hal-ýagdaýyny uzul-kesil ýokarlandyrmaga mümkinçilik berer.
Yụrdumızda Kalkınış hereketiniṇ, ‘theater’lardır çeper hövesceṇler köpçüliğiniṇ durmuş medenî ‘role’ı artyạr. Biziṇ maksadımız Türkmenistạnıṇ ıktısạdıyetini dűpli özğertmekdir, ol özğerişlikler bolsa halkıṇ hạl-yağdayını üzül-kesil yokarlandırmağa mümkînçilik berer.


== Millî koşunı ==
== Milli goşuny ==
[[Faýl:Turkmenistan_airforces_SU-24.JPG|thumb|left|200px|Turkmenistạnıṇ [[SU 25]] jet uçarları.]]
[[Faýl:Turkmenistan_airforces_SU-24.JPG|thumb|left|200px|Turkmenistanyn [[SU 25]] jet uçarlary.]]


== Beyleki ==
== Beýleki ==
* [[Garagum]]
* [[Garagum]]
* [[Hazar deňzi]]
* [[Hazar deňzi]]

20:07, 23 fewral 2021 senesindäki wersiýa

TÜRKMENISTAN
Türkmenistan Respublikasy
Türkmenistanyň baýdagy Türkmenistanyň gerbi
Baýdagy Gerbi
Paýtagty Aşgabat şäheri
Prezidenti Gurbanguly Mälikgulyýewiç Berdimuhamedow
Dili Türkmen dili
Gimni Türkmenistanyň döwlet gimni
Meýdany 488 100 km²
Ilaty
 – ilat/km²
5 110 023 (2006)
 9,4/km²

6.2 milliondan gowrak[1]

Garaşsyzlyk güni 27 oktýabr, 1991 Bellenilýän senesi 27-nji sentýabr. (2017)
Puly Türkmen Manady TMT
Wagt guşagy UTC +5
Telefon kody +993
Internet TLD .tm

Türkmenistan merkezi Aziýada bir döwletdir. Goňşy döwletler: Owganystan, Eýran Yslam Respublikasy, Gazagystan we Özbegistan.

Taryh

Türkmenistanyň taryhy
Sahypalar

Oguz han
Gorkut Ata
Görogly
Magtymguly
Turkmenbaşy

Oguz han eýýamy

Gorkut ata eýýamy

Görogly beg eýýamy

Magtymguly Pyragy eýýamy

Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy eýýamy

Geografiki ýerleşişi

Türkmenistanyň sputnikden görünüşi.

Türkmenistan Merkezi Aziýanyň günbatar böleginde demirgazyk giňişligiň 35,08-nji we 42,48-nji, gündogar uzynlygynyň 52,27-nji we 66,41-nji graduslarynyň aralygynda, Köpetdagyň demirgazygynda, günbatarynda Hazar deňzi, gündogarynda Amyderýa aralygynda ýerleşýär. Türkmenistanyň çägi günbatardan gündogara 1110 kilometre we demirgazykdan günorta 650 kilometre uzalyp gidýär we 491,2 müň inedördül kilometr meýdany tutýar. Türkmenistan demirgazykda Gazagystan Respublikasy bilen, gündogarda we demirgazyk-gündogarda Özbegistan Respublikasy bilen, günortada Eýran Yslam Respublikasy bilen we günorta-gündogarda Owganystan bilen serhetleşýär, günbatarda bolsa Hazar deňziniň suwy tolkun atýar.

Relýefi

Türkmenistan çäginiň ýerüsti gurluşy boýunça deň bolmadyk iki bölege bölünýär: uly-düzlük-çöllük we kiçi-dag etek we daglyk. Türkmenistanyň ähli düzlük bölegi geografiki gatnaşykda Turan pesligine (oýluklaryna) degişlidir, onuň çäklerinde landşaftyň üç topary tapawutlanýar: a) üsti tekiz belentlik, b) çäge çöllük, ç) dag etek tokaýly düzlük. Birinji topara Krasnowodsk tekiz belentligi, Üstýurduň we Maňgyşlagyň ýakalary, ikinji topara-Merkezi, Günorta-Gündogar we Zangunz Garagumy, üçünji topara-Köpetdagyň we Paropamiziň ähli demirgazyk etekleri degişlidir.

Türkmenistanyň çäginiň ýerüstüniň azyndan bäşden bir bölegini daglar eýeleýärler. Onuň günorta serhedinden Köpetdagyň gerişleri uzaýar, ondan demirgazyk-günbatarda Uly we Kiçi Balkan daglary ýerleşendir. Türkmenistanyň gündogar çetinde Köýtendag daglary bardyr, olar Gissar dag ulgamyna degişlidir.

Düzlük ýerler esasan tekizlikde goňrumtyl toprak bilen we dag etekleri takyr görnüşli gadymy düzlükler, Garagumyň ymgyr çägi çäge-çöllügine, derýaly jülgeler, çemenlik, otluk ýerler, şorluk ýerler bilen gurşalandyr.

Klimaty

Türkmenistan üçin çölüň aram mylaýym görnüşli kontinental klimaty häsiýetlidir: dowamly gurak jöwzaly tomus, salkyn çygly güýz, az garly o diýen sowuk bolmadyk gyş. Demirgazyk-gündogarda we günorta-günbatarda gyş döwrüniň dowamlylygy – bir aý, ýurduň demirgazygynda we demirgazyk-gündogarynda dört aýdan gowrak. Ýanwar aýynyň ortaça temperaturasy demirgazyk-gündogarda –6 gradusdan aşak, günorta-gündogarda we günorta-günbatarda +3 gradusdan +5 gradusa çenli bolýar. Iýulda ol +25+32 gradus çäklerinde üýtgäp durýar. Türkmenistanyň düzlük çäklerinde ygalyň ýyllyk mukdary 150mm, Aral ýakasynda we Garabogaz köl aýlagynda 100, daglyk sebitlerinde - 350 mm-den geçmeýär. Arid şertlerinde ekerançylygy ösdürmek emeli suwaryşa esaslanyp alnyp barylýar.[1]

Suw resurslary

Ekerançylygyň geografiki ýerleşişi ilkinji nobatda - suwaryş suwlarynyň ýaýraýşy, olaryň möçberi we peýdalanylyş derejesi bilen baglanşyklydyr. Türkmenistanda suwaryş maksatlary üçin, esasan, derýa we ýerasty suwlary peýdalanylýar. Garagum çölünde maldarçylygyň esasy suw üpjünçiligi guýular arkalydyr. Derýanyň suwlaryny suwaryş üçin peýdalanmak maksady bilen suwaryş ýaplary gazylýar.

Türkmenistanyň iň uly derýasy Amyderýa bolup, ol ýurdumyzyň gündogar-demirgazyk bölegini kesip geçýär. Ekişe ýaramly ýerleriň we ilatyň köp bölegi bolsa ýurduň günorta-günbatar böleginde ýerleşýär. Emma ol ýerde suw upjunçiligi örän ýetmezçilik edýär. Ýöne suwaryş suwunyň gaty çäkli ýerlerinde suw bilen üpjün etmek maksady bilen, Amyderýanyň suwunyň bir bölegini günorta-günbatara Garagum derýasy bilen gönükdirildi.

Türkmenistanyň adminstratiw-territoriýal bölünişi.

Türkmenistanyň paýtagty Aşgabat şäheri, ol welaýat hukukly administratiw-territorial gurluşly birlikdir. Aşgabadyň düzümine dört etrap — Bagtyýarlyk, Berkararlyk, Köpetdag we Büzmeýin etraplary girýär.

Türkmenistanda bäş sany welaýat — Ahal, Balkan, Daşoguz, Lebap we Mary welaýatlarydyr. Her welaýat etraplara bölünýär. Türkmenistanda 43 etrap, 6 şäherlerdäki etraplar, 51 şäher, olardan 11-si etrap hukukly şäher, 62 şäherçe, 605 geňeşlik (oba ýerli düzümler) we 1719 sany oba ilatly ýerlerdir.[1]

Raýon emele getiriji täsirleriň esasynda, Türkmenistan aşakdaky raýonlara bölünýär:

  • Türkmenistan-bir bütewi halk hojalyk toplumy;
  • Welaýat tipli uly ykdysady raýonlara bölünýär (olar 5 sany);
  • Aşgabat-garaşsyz, Bitarap Türkmenistanyň paýtagty, Aşgabat şäheri öz derejesi boýunça statusyna eýedir;
  • Uly ykdysady raýonlar kiçi raýonlara bölünýärler. (olar 15 sany);
  • Kiçi raýonlar öz gezeginde hojalyk-adminstratiw etraplara bölünýär (49 sany);
  • Ykdysady raýonlaryň esasy bölegi şäherlerdir (olar 20 sany);
  • Şonça şäherçelere bölünýär (81 sany);
  • Geňeşlikler ykdysady raýonlaryň oba ýerlerindäki bölümidir (528 sany);
  • Oba ykdysady raýonlar kiçi ilatly punktlara bölünýär (1876 sany).

Şeýlelikde, Türkmenistanda raýonlaşdyrmagyň 9 basgançagy emele geldi. Olaryň birinjisi we ikinjisi döwlet ähmiýetli mikraýonlardyr. Üçinjisi kiçi raýonlardyr. Dördünji, bäşinji, altynjy, ýedinji, sekizinji we dokuzynjy basgançaklar - mikraýonlardyr. Bu sistema girýän birlikleriň 8-si (kiçi raýonlardan başgasy) adminstratiw organlary tarapyndan edara edilýär. Munuň özi ykdysady-durmuş raýonlaşdyrma bilen adminstratiw-territoriýal bölünşigiň bir bütewi sistemasyny ýene-de bir gezek subut edýär.

Türkmenistanyň ykdysadyýeti

Garaşsyz we baky Bitarap Türkmenistan döwleti Gündogaryň we Günbataryň köp ýurtlaryna tarap gidýän gadymy “Beýik Ýüpek” söwda ýollarynyň çatrygynda, geografik taýdan iňňän amatly ýerde ýerleşýär. Şoňa görä-de, Türkmenistanyň territoriýasynyň üsti bilen Gadymy we Orta asyr döwürlerinde hem dünýä bazarlaryna tarap kerwen ýollary, ýodalary geçipdir. Uzaklarda başlanan kerwen ýolunyň bir şahsy öz döwründe gadymy siwilizasiýa merkezleriniň biri bolan Merwiň üsti bilen geçipdir. Gündogardan Ýewropa tarap uzalyp gidýän kerwen ýolunyň söwda merkezleriniň biri bolan gadymy Köneürgenç hem “Türküstanyň derwezesi” diýlip atlandyrylypdyr. Beýik ýüpek ýolunyň ýene bir şahasy ilki Murgap derýasynyň boýy bilen, soňra Owganystanyň üstünden Hindistana çenli baryp ýetipdir.Gündogaryň we Günbataryň gadymy söwda aragatnaşyklaryny Türkmenistanyň çäkleriniň üsti bilen amala aşyrmakda uly orny bolan Beýik ýüpek ýoly indi biziň täze döwrümizde-Garaşsyzlyk zamanamyzda ýene-de dikeldilip başlandy. Ýöne bu gezek usul kerwen ýollary boýunça däl-de, polat reýsleri arkaly dikeldilýär. Tejen-Sarags-Maşat demir ýolunyň gurulmagy bilen Türkmenistanyň üstünden Transaziýa kontinentara demir ýol magistraly açyldy we ol Beýik Ýüpek ýolunyň ugry bilen gidýär. Ol Pekinden (Hytaý) Ýewropanyň bosagasynda ýerleşen Ystambula (Türkiýä) çenli ýetýär, Pars aýlagyna hem ýeter. Garaşsyz Türkmenistan döwletiniň Ýewropa bilen Aziýanyň çatrygynda ýerleşmegi, onuň geosyýasy ýagdaýynda örän uly amatlyklyklar döredýär. Garaşsyz we baky Bitarap Türkmenistan Hazar deňziniň gündogar kenarynda Amyderýa çenli ýarym million kwadrat kilometre golaý (491,2 müň kw.km) demirgazykdan günorta bolsa 650 km, uzylyp gidýýär. Merkezi Aziýanyň ähli meýdanynyň 12,2%-I Türkmenistanyň paýyna düşýär. Şeýle-de bolsa, Merkezi Aziýa garşsyz döwletleriň arasynda Türkmenistan Gazagystandan soňrf umumy meýdany boýunça iň iri döwlet hasaplanýar. Ilaty 24 million adama golaýlaşan goňşy Özbegistanyň hem tutýan meýdany Türkmenistanyňkydan az. Özbegistan gündogarda Owganystan düwleti bilen Türkmenistanyň araçäk serhetleriniň uzynlygy 864 km, Eýran Yslam Respublikasy bilen bolsa 1,5 müň kilometr golaýlaşýar. Türkmenistan demirgazyk günbatarda Gazagystan döwleti bilen hem araçäkleşýär. Merkezi Aziýanyň döwletlerine garanda Türkmenistan Russiýa Federasiýasynyň Ýewropa bölegine ýerleşen ykdysady-geografik raýonlaryna, Kawkazyň garaşsyz döwletlerine has ýakyn we amatly ýerleşmegi bilen tapawutlanýar. Ol döwletler Merkezi Aziýa döwletlerine özleriniň transit ýüklerini Türkmenistanyň üsti bilen daşaýarlar. Hazar deňziniň kenaryna Türkmenbaşy porty Merkezi Aziýanyň “Günbatar derwezesi” hasaplansa, “Türkmenabat-Goňrat-Beýnew” demir ýoly derwezesi. Merkezi Aziýanyň beýleki döwletlerine garanda Türkmenistanyň duzluk territoriýalary has agdyklyk edyar. Bu bolsa yurdumyzyn dunya bazarlaryna tarao cykalgalaryn has kop bolmagyna amatly shertler doredyar. Mysal ucin, Türkmenabat-Haýraton aralygynda Amyderya-Hyrat we Atamyrat-Ymamnazar awtomobil yollary arkaly Lyutfabat, Etrek-Gurgen, Aşgabat-Gowdan-Bajygyran awtomobil yollaryndan bashga-da, Eýran Yslam Respublikasyna tarap Tejen-Sarahs-Mashat demir ýolunyn gurulmagy dunya bazaryna täze çykalgadyr. Türkmenistan landşaftynyn esasy bolegini meýdany boýunça Sahara we Gobi çöllüklerinden son dünýäde üçünji orny eýeleýan Garagum çöli tutýar. Ol hojalyk taýdan heniz az özleşdirilen. Ol ýaşaýşyn seýrekligi, juda az orumlaşanlygy, yssylygy bilen tapawutlanyar. Emma ýerasty tebigy baýlyklaryn kopdurliligi bilen Türkmenistan indi dünýä bellidir. Türkmenistanyň giň meýdanynyň 7%-gür ilatly obalaryň, suwarymly ekerançylyk massiwleriniň, iri şäherleriniň, gür gatnaw ýollaryň, oazisleriň paýyna düşýär. Derýa jülgeleriniň, suwaryş kanallarynyň, dag etekleriniň özleşdirilen ýerleri-oazisler Türkmenistanyň köplenç çetki künjeklerinde ýerleşýärler. Garagum derýasynyň zonasy Türkmenistanyň günorta böleginiň ululy-kiçili köp oazislerini ýeke-täk suwaryş sistemasyna birikdirýär.

Uzynlygy 1300 kilometr Garagum derýasy Türkmenistanda ykdysady we durmuş özgerişkleriniň baş zonasydyr. Geografik taýdan has günortada ýerleşişi boýunça Garagum derýasynyň zonasy goňşy Özbekistanyň Mürzeçöl, Garşy kanallaryň zonalaryndan özüniň agroklimatik resurslary boýunça has amatlylygy bilen tapawutlanýar. Garagum derýasynyň zonasynda ýagtylygy we ýylylygy has köp talap edýän inçe süýümli gowaça we beýleki oba hojalyk ekinleri ösdürilip ýetişdirilýär. Garagum derýasynyň zonasynda ýurdumyzyň ilatynyň deň ýarsyndan köpüsi ýaşaýar. Halkara Ykdysady Hyzmatdaşlyk Guramasynyň (EKO-nyň) agzasy bolmak bilen, Türkmenistanyň geosyýasy ähmiýeti barha rowaçlanýar. EKO girýän 10 döwletiň ählisiniň 300 million adamdanam gowrak ilaty bolup, olaryň umumy meýdany 7960 müň kwadrat kilometrdir. Türkmenistan EKO-nyň geografik giňişliginiň merkezinde ýerleşýär. Onuň üsti bilen esasy halkara demir ýol magistrallaryň (“Transaziýa”, “Demirgazyk-günorta”) we turbaprowodlaryň geçirilmegi barada birnäçe iri möçberli taslamalar işlenip düzülýär. Türkmenistanyň klimat resurslary, gün radiýasynyň ýokary derejeli oba hojalygyna ýaramly günleriň köp bolmagy, klimatyň gurak we kontinentallygy bilen häsiýetlendirilýär. Tutuşlygyna alanynda Türkmenistanyň agroklimat resurslary oba hojalygyny, onun esasy ugry suwarymly ekerançylygy alyp barmak üçin amatlydyr. Ýurdumyzyn mineral-çig mal resurslary boýunça dünýäde baý ýurtlaryň hatarynda durýar. Mundan başga-da, Türkmenistanyň territoriýasy himiki çig mallaryň, gurluşyk materýallaryň zapasyna hem baý ýurt hasaplanylýar.

Gaz we nebit

Dokma senagaty

Däneçilik we Pagtaçylyk

Oba hojalygynyň umumy häsiýetnamasy

Ýurdumyzyň ykdysady oba hojalygy örän möhüm ähmiýete eýedir. Türkmenistanda öndürilýän önümleriň 40%-den gowragy oba hojalyk önümleridir.

Türkmenistanyň oba hojalygy, esasan, iki pudakdan: ekerançylykdan we maldarçylykdan ybaratdyr. Ekerançylyk oba-hojalykda öndürilýän umumy önümiň 67%-ini we maldarçylyk 33%-ini öndürýär. Şeýlelikde ýurdumyzda oba hojalygyň esasy ugry ekerançylykdyr. Türkmenistanyň Prezidenti Saparmyrat Turkmenbaşynyň “Täze oba” syýasatyna laýklykda, oba hojalygynda hususy eýeçiligiň ösmegine giň ýol açyldy. 1998-nji ýylda oba hojalygynyň umumy önüminiň 62%-ini ilatyň hususy hojalyklary öndürdi. Geljekde onuň tutýan orny has artar. Türkmenistanda azyk bolçulygyny döretmekde oba hojalygyň uly orny bardyr. Oba hojalygyň umumy önüminiň ýarysyndan gowragy azyk önümleriň paýyna düşýär.

Himiýa senagaty

Ýurdumyzda himiýa senagatynyň ilkinji kärhanasy Merkezi Garagumda ýerleşen Derweze kükürt zawodydyr. Ol 1928-nji ýylda guruldy we jöwzaly klimat şertlerinde, transport taýdan amatsyz bolany üçin, bu zawod diňe 1961-nji ýyla çenli işledildi. Gowurdakdaky kükürdiň käni açylandan soň, ol ýerde 1932-nji ýylda kükürt zawody işe girizildi.

Himiýa senagaty has köp pudakly senagat. Ol dag-magdan himiýa, esasy himiýa, nebit himiýa, durmuş himiýasy we farmasewtika ýaly himiýa senagaty köp pudaklary öz içine alýar.

Ekerançylygy

Ýurdumyzda ekerançylygyň aşakdaky pudaklary ösdürilýär

Ýokardaky ekinlerin tutýan meýdany 1 mln. 700 müň gektardan (1999-njy ýylda) gowrak bolup, olarda esasy orun däneçilik we pagtaçylyga degişli. Däne ekinleriniň we gowaçanyň ekin meýdanlary ähli suwarma ekerançylygyň 80% -ne barabardyr.

Syýahatçylyk

Awaza milli syýahatçylyk zolagy, MSZ

Awaza - Türkmenistanyň Milli Syýahatçylyk Zolagy (Awaza-MSZ). Hazar deňziniň gündogar kenarynda, Türkmenbaşy şäherinden 12 km günbatar tarapynda ýerleşýär. 15 iyunda 2009 — birinji 3 oteller girizildi.Hazar deňziniň Türkmenistana degişli kenarýakasy örän täsin jana şypaly ýumşak howasy we baý tebigy mümkinçilikleri bilen tapawutlanýan ekologik taýdan arassa zolakdyr. Bu taslama Türkmenistanyň diňe özünden 1 milliarddan gowrak $-ny, daşary ýurt maýa goýujylaryň 4 milliard $-ny gönükdirmek göz öňünde tutuldy. Häzirki wagtda Awa­za­nyň meýdany 1,700 gektar möçberinde kesgitlenildi.

Türkmenistanyň ilaty we zähmet resurslary

Ilatyň sanynyň artyşy, esasan, iki sany usul bilen kesgitlenilýär. Birinji usul, bu öň ygtybarly we umumy Kabul edilen usul-ilatyň uçdantutma ýazuwynyň geçirmekden, ikinji usul bolsa, heý ilatyň köpelişini hasaplamakdan we oňa baha bermekden ybaratdyr. Ilatyň uçdantutma yazuwynyň materiallarynyň ylmy we praktiki ähmiýeti ulydyr.

Garaşsyz Türkmenistan döwletiniň taryyhynda ilkinji gezek ilatyň uçdantutma ýazuwy GDA döwletleriniň arasynda ilkinji bolup 1995-nji ýylyň 10-njy ýanwaryndan 20-nji ýanwaryna çenli geçirildi.

Türkmenistanyň Birleṣen Milletler Guramasynyň 1995-204-nji ýyllar döwründe ýer şarynyň ilat ýazuwynyň nobatdaky tapgyryny geçirmegi yglan edenden son, bu möhüm işi amala aşyran ilkinji döwletdir:

Türkmenistanyň ilat sanynyň kopelişiniň tablisasy

şu ýerde

Awtomobil ulaglary

Awtomobil ulaglary döwletiň ykdysadyýetiniň iň wajyp baglaşdyryjy bölegidir. Her ýylda awtomobil ulaglary bilen 500 million tonna golaý ýük daşalýar we 1 milliard ýolagçy gatnadylýar.

Garaşsyzlyk ýyllarynda ýurtda awtoulag serişdeleriniň sany 3 esseden hem artdy. Awtoulaglar parky şu aşakdaky ýaly bölünýär: 77% — ýeňil awtomobiller, 19% — ýük we ýöriteleşdirilen awtomobiller we 4% — awtobuslar.

Häzirki wagtda döwlet ähmiýetli awtoýollaryň uzynlygy 13,7 müň km barabardyr. Mundan başga-da şäheriçi we ýerli ähmiýetli, gaty örtükli köp çatrykly ýollaryň ulgamy bardyr. Şu günki gün umumy uzynlygy 1,6 müň km barabar bolan „Türkmenbaşy-Aşgabat-Mary-Türkmenabat“ we „Aşgabat-Garagum-Daşoguz“ awtomagistrallarynyň gurluşygy boýunça işler güýçli depginlerde alnyp barylýar. Awtomagistrallaryň umumy giňligi 31 metr, her bir gatnalýan böleginiň giňligi 12,25 metrdir. Şu obýektlerdäki işleri 2010-njy ýylda tamamlamak bellenildi.

Administratiw Gurluşy

Türkmenistanyň welaýatlary

Türkmenistan bäş welaýat we aýratyn paýtagt şäherden ybaratdyr.

Bölekler ISO 3166-2 Merkezi Meýdany (km²) Ilaty (2005) No
Aşgabat TM-S Aşgabat 440 1,000,000
Ahal welaýaty TM-A Änew 97,160 939,700 1
Balkan welaýaty TM-B Balkanabat  139,270 553,500 2
Daşoguz welaýaty TM-D Daşoguz 73,430 1,370,400 3
Lebap welaýaty TM-L Türkmenabat 93,730 1,334,500 4
Mary welaýaty TM-M Mary 87,150 1,480,400 5

Şäherler

Etraplar

Ýokary okuw mekdepleri barada

Häzirki wagtda Türkmenistanda 16 sany ýokary okuw jaylary bar we olarda 250 dürli kärler boýunça ýokary hünärli spesialistler taýýarlanylýar. Türkmenistanyň döwlet çeperçilik akademiýasysy, Halkara türkmen-türk uniwersitetiti. Ýokary tehniki kolleji, Türkmenistanyň polisiýa akademiýasy täze ýokary okuw mekdepleriniň hataryna girýär.

Ýurdumyzda Galkynyş hereketiniň, teatrlardyr çeper höwesjeňler köpçüliginiň durmuş medeni roly artýar. Biziň maksadymyz Türkmenistanyň ykdysadyýetini düýpli özgertmekdir, ol özgerişlikler bolsa halkyň hal-ýagdaýyny uzul-kesil ýokarlandyrmaga mümkinçilik berer.

Milli goşuny

Turkmenistanyn SU 25 jet uçarlary.

Beýleki


Türkmenistan
Taryh • Geografiýa • Syýasat • Demografiýa • Medeniýet • Ykdysadyýeti



 
Türk döwletler we Awtonom türk döwletler
Türk döwletler: Azerbaýjanyň baýdagy AzerbaýjanGazagystanyň baýdagy GazagystanGyrgyzystanyň baýdagy GyrgyzystanKipr Türk baýdagy Demirgazyk Kipr Türk Respublikasy
Özbegistanyň baýdagy ÖzbegistanTürk baýdagy TürkiýeTürkmenistanyň baýdagy Türkmenistan

Awtonom Türk Döwletler: Altaý Respublikasy | Baýan Ölgiý | Başgyrdystan | Çuwaşystan | Dagystan | Gündogar Türkistan | Dolgan-Nenes | Gagauzystan | Hakasiýa | Garagalpagystan | Kabarda-Balkariýa | Garaçaý-Çerkes | Krym Awtonom Respublikasy | Nahçywan | Tatarystan | Tuwa Respublikasy | Ýakudystan

  1. 1.0 1.1 Türkmenistan barada umumy maglumat - Türkmenistanyň daşary işler ministrligi. - Aslyndan arhiwlenen görnüşi.