Hytaý Halk Respublikasy

中華人民共和國

Hytaý baýdagy Hytaý gerbi
Paýtagt	Pekin
Prezident	Xi Jinping
Dil	Hytaý dili
Senasy	Hytaý senasy
Meýdany	9,596,960 km²
Ilaty  – ilat/km²	1,373,541,278 (2016)  145/km²
Puly	Renminbi Yuan (RMB¥)
Wagt	UTC +8
Telefon kody	+83
Internet TLD	.cn

Hytaý Halk Respublikasy (hyt. däp. 中華人民共和國, ýönek. 中华人民共和国, pinin Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó), gysgaltmasy HHR ýa-da ýönekeý Hytaý (hyt. däp. 中國, ýönek. 中国, pinin Zhōngguó, sözme-söz: "ortaky döwlet") — Gündogar Aziýada yerlešyän döwlet, ilat sany boýunça dünýäde iň iri döwlet (1,3 mlrd. gowrak, ilatyň aglabasy — etniki hytaýlylar, özlerini atlandyryşlary — han); Russiýadan we Kanadadan soň territoriýasy boýunça dünýäde üçünji orunda durýar.

Goňşy döwletler: Ýaponiýa, Russiýa, Demirgazyk Koreýa we Taýwan.

Taryh

Hytaýdaky milli azat edijilik hereketi

XX asyryň başynda Hytaý yzagalak, ýarym bakna ýurtdy. Hytaýyň bu gözgyny ýagdaýyna garşy birnäçe gozgalaňlar bolupdy. Şolaryň içinde iň görnüklisi 1911-1913-nji ýyllaryň Sinhaý rewolýusiýasydyr (Sinhaý şol döwürde ulanylan hytaý ýylnamasy boýunça ýylyň ady). Bu rewolýusiýa hytaý halkynyň meşhur ogly Sun Ýatsen ýolbaşçylyk edipdi.

Sun Ýatsen XIX asyryň ahyrynda - XX asyryň I çärýeginde Hytaýdaky syýasy göreşiň görnükli ýolbaşçylarynyň biridir. Ol 1867-1925-nji ýyllarda ýaşapdyr. XIX asyryň ahyrynda Hytaýyň paýlaşylmagyna garşy çykyş edýär. ABŞ-nyň Hytaý babatdaky “açyk gapylar we deň mümkinçilikler” syýasatyny ýazgarýar. 1905-nji ýylda “Birleşen bileleşik” atly syýasy guramany döredýär. Sun Ýatsen Sinhaý rewolýusiýasynyň serdarydyr. 1912-nji ýylda Gomindan partiýasyny esaslandyrýar. 1917-nji ýylda Hytaýyň günortasynda Sun Ýatseniňökümeti döredilýär. Bu ýeri indiki ynkylabyň taýýarlanýan ýerine öwrülýär. 1925-1927-nji ýyllaryň rewolýusiýasy başlanan wagty ol aradan çykýar.

Sun Ýatsen entek 1905-nji ýylda Hytaýdaky rewolýusion guramalaryň birnäçesini birleşdirip, “Birleşen bileleşik” atly syýasy guramany esaslandyrdy. Onuň maksatnamasy hökmünde Sun Ýatseniň “halkylygyň üç ýörelgesi” öňe sürüldi. Millilik mançžur neberesiniň hem-de daşary ýurt agalygynyň soňuna çykmagy, sap milli dolandyryşy ornaşdyrmagy göz öňünde tutýardy. Halk häkimiýeti monarhiýa gurluşynyň agdarylmagy we respublikanyň jar edilmegi bilen berkarar edilmelidi. Halk abadançylygy ýörelgesi ýere bolan eýeçilik hukugyny deňleşdirmegi, ýerleri kem-kemden millileşdirmegi göz öňünde tutýardy.

“Birleşen bileleşik” 1905-1911-nji ýyllarda onlarça gozgalaňlary gurady. Emma olaryň ählisi ýeňilmek bilen tamamlandy. 1911-nji ýylda Hytaýyň Uçan şäherinde başlanan ýaragly gozgalaň tizlikde ýurduň tutuş günortasyny öz içine aldy.

Rewolýusiyanyň başlanandygyny ABŞ-da eşiden hytaý rewolýusiýasynyň serdary Sun Ýatsen 1911-nji ýylyň 25-nji dekabrynda watanyna dolanyp gelipdir. 29-njy dekabrda Nankinde bolan rewolýusion maslahat Hytaý Respublikasynyň döredilýändigini jar etdi. Sun Ýatsen onuň wagtlaýyn prezidentligine saýlanyldy.

Mançžur dolandyryjylary gozgalaňdan gorkup, goşun generaly, mekir syýasatçy Ýuan Şikaýy häkimiýete çagyrdylar. Ol tiz wagtda demirgazyk Hytaýyň hökümdaryna öwrüldi. Netijede Hytaý ikä bölündi : demirgazygynda Ýuan Şikaý, günortasynda Sut Ýatsen ýurdy dolandyryjylardy. Ýuan Şikaýy Ýewropa döwletleri goldaýardy. Ýurdy birleşdirmek üçin Hytaýyň iki böleginiň arasynda urşuň başlanmagy mümkindi. Ýuan Şikaý hem pursatdan peýdalanyp, özüni häkimiýete getiren Sin neberelerine dönüklik edip, eger-de respublikanyň prezidentligine saýlanylsa, monarhiýany agdarmaga Günorta Hytaýyň wekillerine söz berdi. Sun Ýatsen parahatçylygyň hatyrasyna meýletinlik bilen wezipesinden çetleşdi.

1912-nji ýylyň 12-nji fewralynda Ýuan Şikaý 6 ýaşly imperator Pu Iniň adyndan Sin nebereleriniň häkimiýetden çetleşýändigini jar etdi. Ýurt birleşdirildi. Ýuan Şikaý respublikany ykrar etse-de, dowam edýän gurluşy öňküligine galdyrdy. Respublikan gurluş kagyz ýüzünde galdy. Rewolýusiýa ýeňildi.

Ýuan Şikaý tizlikde parlamenti dargadyp, çäklendirilmedik hökümdara öwrüldi. Konstitusiýadan demokratik azatlyklar baradaky maddalar aýryldy.

Halk hereketinden gorkan Muzaffareddin şa Tähranyň we Kermanyň häkimlerini wezipesinden aýyrdy. Halkyň talaplaryny diňlär ýaly “Adalat öýlerini, açmaga söz berdi. Şanyň wada beren zatlaryny yza çekdirmegi närazylygyň gaýtadan güýçlenmegine getirdi. Gozfalaň tutuş Eýrany gurşap aldy. Şanyň Muşir ed-Döwläni hökümetiňökümeti döredilýär. Bu ýeri indiki ynkylabyň taýýarlanýan ýerine öwrülýär. 1925-1927-nji ýyllaryň rewolýusiýasy başlanan wagty ol aradan çykýar.

Sun Ýatsen entek 1905-nji ýylda Hytaýdaky rewolýusion guramalaryň birnäçesini birleşdirip, “Birleşen bileleşik” atly syýasy guramany esaslandyrdy. Onuň maksatnamasy hökmünde Sun Ýatseniň “halkylygyň üç ýörelgesi” öňe sürüldi. Millilik mançžur neberesiniň hem-de daşary ýurt agalygynyň soňuna çykmagy, sap milli dolandyryşy ornaşdyrmagy göz öňünde tutýardy. Halk häkimiýeti monarhiýa gurluşynyň agdarylmagy we respublikanyň jar edilmegi bilen berkarar edilmelidi. Halk abadançylygy ýörelgesi ýere bolan eýeçilik hukugyny deňleşdirmegi, ýerleri kem-kemden millileşdirmegi göz öňünde tutýardy.

“Birleşen bileleşik” 1905-1911-nji ýyllarda onlarça gozgalaňlary gurady. Emma olaryň ählisi ýeňilmek bilen tamamlandy. 1911-nji ýylda Hytaýyň Uçan şäherinde başlanan ýaragly gozgalaň tizlikde ýurduň tutuş günortasyny öz içine aldy.

Rewolýusiyanyň başlanandygyny ABŞ-da eşiden hytaý rewolýusiýasynyň serdary Sun Ýatsen 1911-nji ýylyň 25-nji dekabrynda watanyna dolanyp gelipdir. 29-njy dekabrda Nankinde bolan rewolýusion maslahat Hytaý Respublikasynyň döredilýändigini jar etdi. Sun Ýatsen onuň wagtlaýyn prezidentligine saýlanyldy.

Mançžur dolandyryjylary gozgalaňdan gorkup, goşun generaly, mekir syýasatçy Ýuan Şikaýy häkimiýete çagyrdylar. Ol tiz wagtda demirgazyk Hytaýyň hökümdaryna öwrüldi. Netijede Hytaý ikä bölündi : demirgazygynda Ýuan Şikaý, günortasynda Sut Ýatsen ýurdy dolandyryjylardy. Ýuan Şikaýy Ýewropa döwletleri goldaýardy. Ýurdy birleşdirmek üçin Hytaýyň iki böleginiň arasynda urşuň başlanmagy mümkindi. Ýuan Şikaý hem pursatdan peýdalanyp, özüni häkimiýete getiren Sin neberelerine dönüklik edip, eger-de respublikanyň prezidentligine saýlanylsa, monarhiýany agdarmaga Günorta Hytaýyň wekillerine söz berdi. Sun Ýatsen parahatçylygyň hatyrasyna meýletinlik bilen wezipesinden çetleşdi.

1912-nji ýylyň 12-nji fewralynda Ýuan Şikaý 6 ýaşly imperator Pu Iniň adyndan Sin nebereleriniň häkimiýetden çetleşýändigini jar etdi. Ýurt birleşdirildi. Ýuan Şikaý respublikany ykrar etse-de, dowam edýän gurluşy öňküligine galdyrdy. Respublikan gurluş kagyz ýüzünde galdy. Rewolýusiýa ýeňildi.

Ýuan Şikaý tizlikde parlamenti dargadyp, çäklendirilmedik hökümdara öwrüldi. Konstitusiýadan demokratik azatlyklar baradaky maddalar aýryldy.

4-nji maý hereketi

Hytaýda köpçülikleýin halk hereketleriniň başlanmagyna Pariž parahatçylyk maslahatynyň Şandun welaýatyndaky öň Germaniýanyň eýelik eden territoriýalarynyň geljekki ykbaly baradaky adalatsyz karary sebäp boldy. Şandunyň esasy bölegini Germaniýa 1898-nji ýylda Hytaýdan zor bilen, 99 ýyllyk möhlet bilen “kärendesine” alypdy. Birinji jahan urşunyň başynda bolsa Ýaponiýa Germaniýa garşy urşan bolup, Şanduny basyp alypdy. Hytaý hem 1917-nji ýylda urşa gatnaşmasa-da, Germaniýa garşy uruş yglan edipdi.

Pariž parahatçylyk maslahatynda Hytaýyň wekilleri Şanduny hak eýesine-Hytaýa bermegi talap etdiler. Emma Şandundaky Germaniýanyň eýeçilikleri maslahatyň karary bilen Ýaponiýa berildi. Hytaý wekilleri gahar edip, Wersal şertnamasyna gol çekmändiler.

Parižde uruşda ýeňijileriň Şandun meselesini Ýaponiýanyň peýdasyna çözmegine närazylyk bildirip, 1919-njy ýylyň 4-nji maýynda talyp ýaşlar, işçiler Pekiniň köçelerine çykdylar. 4-nji maý hereketi diňe şol gün gutarmady. Ol Hytaýyň 60 şäherinde işçileriň syýasy iş taşlaýyşlarynyň başlanmagyna itergi berdi. Şu hereketiň täsiri bilen kommunistik partiýa döredi. Bu hereketler öz netijesini berdi. Waşington maslahatynda Ýaponiýa Şanduny Hytaýa bermäge mejbur boldy. Şeýlelikde, 1917-1921-nji ýyllardaky ynkylap ugrundaky göreşiň netijesinde dünýäde birnäçe patyşalyk düzgünleri agdaryldy, täze özbaşdak döwletler döredi. Bu döwürde hatdjemgyýeti düýpli özgertmekligi talap edýän, köpçülikleýin halk tolgunyşyklary bolup geçdi. Ýigriminji ýyllaryň başyndan başlap, dünýäde ynkylap ugrundaky tolgunlyşyklar pese düşüp başlady.a birinji jahan urşunda ýeňiji bolan, üstesine-de bireýýämden bäri bazar ykdysadyýetli döwletler bolan, parlament demokratiýasynyň nusgawy ýurtlaryna öwrülen Beýik Britaniýa, Fransiýa, ABŞ ýaly döwletlerde hem syýasy, durmuş dartgynlylyk ýagdaýy döräp, jemgyýeti düýpli özgertmekligi talap edýän, köpçülikleýin halk tolgunyşyklary bolup geçdi. Ýigriminji ýyllaryň başyndan başlap, dünýäde ynkylap ugrundaky tolgunlyşyklar pese düşüp başlady.

Şäherler

• Pekin
• Şanhaý
• Gonkong
• Makao