Iňlis dili: Wersiýalaryň arasyndaky tapawut

Wikipediýa, erkin ensiklopediýa
Content deleted Content added
Gysgaça mazmuny ýok
Gysgaça mazmuny ýok
Bellik: Mobil düzetme Mobil web-düzetme
Setir 8: Setir 8:
|bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="26" | '''[[Uly harplar]]'''
|bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="26" | '''[[Uly harplar]]'''
|-
|-
|width=3% align="center"|[[A]]||width=3% align="center"|[[B]]||width=3% align="center"|[[C]]||width=3% align="center"|[[D]]||width=3% align="center"|[[E]]||width=3% align="center"|[[F]]||width=3% align="center"|[[G]]||width=3% align="center"|[[H]]||width=3% align="center"|[[I]]||width=3% align="center"|[[J]]||width=3% align="center"|[[K]]||width=3% align="center"|[[L]]||width=3% align="center"|[[M]]||width=3% align="center"|[[N]]||width=3% align="center"|[[O]]||width=3% align="center"|[[P]]||width=3% align="center"|[[Q]]||width=3% align="center"|[[R]]||width=3% align="center"|[[S]]||width=3% align="center"|[[T]]||width=3% align="center"|[[U]]||width=3% align="center"|[[V]]||width=3% align="center"|[[W]]||width=3% align="center"|[[X]]||width=3% align="center"|[[Y]]||width=3% align="center"|[[Z]]
|width=3% align="center"|[[A]]||width=3% align="center"|[[B]]г||width=3% align="center"|[[C]]||width=3% align="center"|[[D]]||width=3% align="center"|[[E]]||width=3% align="center"|[[F]]||width=3% align="center"|[[G]]||width=3% align="center"|[[H]]||width=3% align="center"|[[I]]||width=3% align="center"|[[J]]||width=3% align="center"|[[K]]||width=3% align="center"|[[L]]||width=3% align="center"|[[M]]||width=3% align="center"|[[N]]||width=3% align="center"|[[O]]||width=3% align="center"|[[P]]||width=3% align="center"|[[Q]]||width=3% align="center"|[[R]]||width=3% align="center"|[[S]]||width=3% align="center"|[[T]]||width=3% align="center"|[[U]]||width=3% align="center"|[[V]]||width=3% align="center"|[[W]]||width=3% align="center"|[[X]]||width=3% align="center"|[[Y]]||width=3% align="center"|[[Z]]
|-
|-
|bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="26" | '''[[Kiçi harplar]]'''
|bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="26" | '''[[Kiçi harplar]]'''

05:21, 30 mart 2017 senesindäki wersiýa

EN (ISO 639-1)

Iňlis dili: Angliýa­nyň we Beýik Britaniýanyň resmi dili.

Uly harplar
A Bг C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z
Kiçi harplar
a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z

Iň­lis di­li (eng­lish, the eng­lish lan­gua­ge) – ang­li­ýa­ly­la­ryň di­li (Angliýa­nyň we Beýik Britaniýa­nyň res­mi di­li), ABŞ-yň ýa­şaý­jy­la­ry­nyň (otuz bir şta­ty­nyň res­mi di­li), Irlandiýa­nyň, Kanada­nyň we Malta (döwlet)­nyň res­mi iki di­li­niň bi­ri, Awstraliýa­nyň we Täze Zelandiýa­nyň res­mi di­li. Ol Azi­ýa­nyň kä­bir döw­let­in­de (Hindistan, Päkistan we beý­le­ki­ler) res­mi dil hök­mün­de ula­nyl­ýar.

Hin­di-­ýew­ro­pa dil­ler maş­ga­la­sy­nyň ger­man di­li­ne de­giş­li­. Ene di­li hök­mün­de ula­ny­jy­la­ryň sa­ny 410 mil­lio­na go­laý, ikin­ji di­li hök­mün­de gür­le­ýän­ler hem 1 mil­liard tö­we­re­gi. BMG-niň al­ty res­mi we iş dil­le­ri­niň bi­ri.

Şu diliň lek­si­ka­sy­nyň 70 gö­te­ri­mi alyn­ma söz­ler­dendir. Ýa­zu­wy la­tyn elip­biý­si­niň esa­syn­da VII asyr­dan bä­ri do­wam edip gel­ýär. Dürs ýa­zu­wyn­da dä­be öw­rü­len ýa­zuw esa­sy orun eýe­le­ýär.

Türkmenistanda iňlis dilini gysga wagtda öwrenip boljak okuw merkezleri hyzmat berýär. Bularyn hatarynda D. Azady adyndaky TDDI-nyň ýanyndaky "Dil" merkezi, Calicat, Gujurly NesilPäk NesilZehinli NesilAltyn GöreçYsyk Çesmesi, Günbatar Sapagy.

Dürs ýazuwy

Iň­lis di­li­niň dürs ýa­zu­wyny hin­di­-ýew­ro­pa dil­ler maş­ga­la­sy­nyň ara­syn­da öw­ren­me­si iň kyny ha­sap­lan­ýar. Ol ir­ki Gal­ky­nyş döw­rü­niň iň­lis di­li­ni şöh­le­len­di­rip, hä­zir­ki bri­ta­ni­ýa­ly­la­ryň, ame­ri­ka­ly­la­ryň, awst­ra­li­ýa­ly­la­ryň we beý­le­ki di­li ula­ny­jy­la­ryň gep­le­şik di­li­ne bü­tin­leý ga­bat gel­me­ýär. Söz­le­riň hem­me­si di­ýen ýa­ly baş­ga­ça ýa­zy­lyp, oka­lan­da aý­dyl­ma­ýar. Şu­nuň ýa­ly “oka­ma­gyň düz­gü­ni” ka­da­ny boz­ma­gyň ýo­ka­ry gö­te­ri­mi bi­len çäk­len­di­ri­len bo­lup, nä­hi­li hem bol­sa ha­ky­ky ma­ny­sy­na tä­sir ýe­tir­ýär. Bu dili öwrenýänleriň her bi­ri tä­ze sö­züň ýa­zy­ly­şy­ny we oka­ly­şy­ny öw­ren­me­li bol­ýar­lar. Şo­nuň üçin söz­lük­ler­de her bir sö­züň ýa­zy­ly­şy­nyň usu­ly­ny gör­kez­mek düz­güne giripdir.

Ga­dy­my iň­lis dili

Hä­zir­ki za­man iň­lis di­li­niň düý­bü­ni tu­tan­lar – ger­man taý­pa­lary angl­lar, saks­lar we ýut­lar bo­lup, V asy­ryň or­ta­la­ryn­da Bri­tan ada­la­ry­na gö­çüp ge­lip­dir­ler. Şu dö­wür­de ola­ryň dil­le­ri ne­mes we fri­sleriňkä ýa­kyn bo­lup­dyr we ol özü­niň soň­ky ösü­şin­de, beý­le­ki ger­man dil­le­rin­den ara­sy­ny açyp­dyr. Ga­dy­my iň­lis dili bolan, ang­lo–sak­son di­li (köp san­ly bar­lag ge­çi­ri­ji­ler ga­dy­my iň­lis di­li ha­sap­la­ýar­lar) az öz­ge­ri­şe se­ze­war bo­lup­dyr.

Angl-saks­lar Be­ýik Bri­ta­ni­ýa gö­çüp ge­lip, ýer­li ýa­şaý­jy­lar – kelt­le­re gar­şy gö­reş alyp ba­ryp­dyr­lar. Kelt­ler bi­len bu bag­la­ny­şyk ga­dy­my iň­lis di­li­niň gur­lu­şy­na we onuň söz­le­ri­ne tä­sir et­män­dir di­ýen ýa­ly­dyr. Kelt­le­riň ga­dy­my iň­lis di­li­ne şeý­le gow­şak tä­si­ri­ni, ang­lo-saks­lar bi­len de­ňeş­di­re­niň­de, kelt me­de­ni­ýe­ti­niň gow­şak bo­lan­ly­gy bi­len tes­wir­le­nýär. Bri­ta­ni­ýa­da rim­li­le­riň tä­si­ri ga­ty uly bolupdyr. La­tyn söz­le­ri ga­dy­my iň­lis di­li­ne bir­nä­çe tap­gyr­lar­da gi­rip­dir. Bi­rin­ji­den, la­tyn di­lin­den al­nan söz­le­riň bir bö­le­gi­ni Ýew­ro­pa­nyň de­mir­ga­zyk se­bit­le­ri­niň ger­man dil­li ila­ty ola­ryň he­niz Bri­tan ada­la­ry­na gö­çüp bar­ma­zyn­dan ozal, ka­bul edipdirler. La­tyn söz­le­ri­niň ýe­ne-de bir bö­le­gi hris­ti­an­ly­gyň Britaniýa ara­la­şan döw­rü­ne de­giş­li­dir.

Or­ta asyr iň­lis dili

Iň­lis di­li­niň in­di­ki ösüş tap­gy­ry 1066 ýyl­dan 1485-nji ýyl­la­ra çen­li ara­ly­gy öz içi­ne al­ýar. 1066-njy ýyl­da ga­dy­my nor­man – fran­suz şi­we­sin­de gür­le­ýän nor­man­la­ryň gel­me­gi bi­len iň­lis di­li tä­ze lek­si­ka gat­la­gy­na eýe bo­lup­dyr. Uzak wagt­lap nor­man-fran­suz di­li Ang­li­ýa­da but­ha­na we ýo­ka­ry syn­pyň do­lan­dy­ryş di­li bol­ma­gyn­da gal­ýar.

Nor­man - fran­suz di­li 1385-nji ýyl­da ýa­ty­ry­lyp, iň­lis di­li ula­ny­şa gi­ri­zi­lýär. 1483-nji ýyl­da par­la­ment ka­nun­la­ry iň­lis di­lin­de ne­şir edil­mä­ge baş­laýar. Iň­lis di­li­niň esa­sy ger­man di­li bol­sa-da ol öz dü­zü­mi­ne ga­dy­my fran­suz di­li­ni­niň ägirt yly möç­ber­dä­ki söz­le­ri­ni gi­ri­zip­dir we bu ýagdaý dil ga­ry­şyk­ly­gy­na alyp ba­ryp­dyr. Ga­dy­my fran­suz söz­le­ri­niň ara­laş­ma pro­se­si tak­my­nan 1200-nji ýyl­dan tä or­ta asyr iň­lis dili döw­rü­niň ahy­ry­na çen­li do­wam edip­dir. Bu ýag­daý 1250-1400 ýyl­lar ara­ly­gyn­da ýo­ka­ry de­re­jä ba­ryp ýet­ýär.

Tä­ze iň­lis diliniň döwri

Hä­zir­ki za­man Ang­li­ýa­nyň iň­lis di­li­niň ösüş döw­ri XV asy­ryň ahyr­la­ryn­dan baş­la­ýar. Ki­tap ne­şir et­megiň ös­me­gi we kitaplaryň giň­den ýaý­ra­dyl­ma­gy bi­len ki­tap di­li­niň ka­da­la­ry­nda dur­nuk­laş­ma­ bo­lup geç­ýär we fo­ne­ti­ka we gep­le­şik di­li öz­ge­rip baş­la­ýar.

Iň­lis di­lin­de köp san­ly şi­we­ler bar. Be­ýik Bri­ta­ni­ýa­da ola­ryň gör­nüş­le­ri Ame­re­ka ga­ra­nyň­da, has köp bo­lup, XX asy­ryň or­ta­la­ry­na çen­li or­ta at­lan­tik (Mid-At­lan­tic) şi­we­si esa­sy ede­bi­ýat ka­da­sy bo­lup­dyr.

Iň­lis di­li­ni we beý­le­ki giň­den ýaý­ran dil­le­ri ula­ny­jy­la­ryň ta­kyk sa­ny­ny kes­git­le­mek ýe­ňil däl. Dür­li çeş­me­ler iň­lis di­li­ni ula­nýanlaryň sanyny dün­ýä­de ikin­ji we dör­dün­ji ýe­re çen­li ara­lyk­da goý­ýar­lar. Bi­rin­ji ýe­ri iki es­se ara­ny açyp, hy­taý di­li eýe­le­ýär. Da­şa­ry ýurt di­li hök­mün­de iň­lis di­li­ni bil­ýän­le­riň sa­ny hak­da­ky mag­lu­mat­lar aý­dyň­laş­dy­ryl­ýar. Bu ba­ra­da 600 mil­li­on­dan tä 1,2 mil­li­ar­da çen­li ara­lyk­da­ky san­lar ag­zal­ýar.

Iň­lis di­li ýüz­ýyl­lyk­la­ryň do­wa­myn­da Ýer­de iň köp ula­ny­lan dil­le­riň bi­ri. Oňa Be­ýik Bri­ta­ni­ýa­nyň alyp ba­ran sy­ýa­sa­ty, esa­san hem De­mir­ga­zyk Ame­ri­kada we Awst­ra­li­ýa­da alyp ba­ran sy­ýa­sa­tlary ýar­dam be­rip­dir.

Ikin­ji ja­han ur­şun­dan soň­ra iň­lis di­li­niň äh­mi­ýe­ti has art­dy. Hä­zir­ki wagt­da dö­wür­le­ýin we dö­wür­le­ýin däl ne­şir­ler, te­le­wi­de­ni­ýa, ki­no, ra­dio, ki­tap­ha­na fond­la­ry, iň­lis In­ter­net sek­to­ry we beý­le­ki çeş­me­ler­den yba­rat iň­lis di­lin­dä­ki mag­lu­mat­lar gi­ňiş­li­gine, möç­be­rine we maz­mu­nyna görä, de­ňsiz – ta­ýsyzdyr. Iň­lis di­lin­de ägirt uly möç­ber­de çe­per we yl­my – teh­ni­ki ede­bi­ýat­lar ýa­zy­lan. Teh­ni­ki, teh­no­lo­gik, pa­tent res­mi­na­ma­la­ry, yl­my eser­ler köp­lenç iň­lis di­lin­de ýa­zy­lyp, soň­ra beý­le­ki dil­le­re ter­ji­me edi­lip­dir. Bu­la­ryň äh­li­si iň­lis di­li­ni dün­ýä­de ara­gat­na­şy­gy­nyň mü­hüm se­riş­de­si­ne öwür­ýär.

Daşarky çykgytlar