Türkmenistan: Wersiýalaryň arasyndaky tapawut

Wikipediýa, erkin ensiklopediýa
Content deleted Content added
Gysgaça mazmuny ýok
Setir 191: Setir 191:


[[Category:Türkmenistan|*]]
[[Category:Türkmenistan|*]]
[[Category:Döwletler|T]]


[[af:Turkmenistan]]
[[af:Turkmenistan]]

16:35, 24 maý 2007 senesindäki wersiýa

Türkmenistanyň Respublikasy
Türkmenistanyň baýdagy Türkmenistanyň gerbi
Türkmenistanyň baýdagy Türkmenistanyň gerbi
Paýtagt Aşgabat
Prezident Gurbanguly Mälikgulyýewiç Berdimuhammedow
Dil Türkmen
Gimn Türkmenistanyň gimni
Meýdany 488 100 km²
Ilat
 – ilat/km²
4 952 081
 9,4/km²
Garaşsyzlyk 27 Oktýabr, 1991
Pul manat
Wagt UTC +5
Telefon kod 993
Internet TLD .tm

Türkmenistan merkezi Aziýada bir döwlet.

Goňşy döwletler: Owganystan, Eýran, Gazagystan we Özbegistan.

Nebit Senagaty

Yangyc-energetik kompleksin duzuminde Turkmenistanyn senagaty nebir kanlerini acmakda geologik-gozleg ishlerinden, nebit cykarmakdan, ony dashamakdan we nebiti gaytadan ishleyan karhanalardan ybaratdyr. Turkmenistanyn terriroriyasynda nebit cykarmak ishlerinin enceme asyr taryhy bar. Hazirki wagtda Turkmenistanyn nebit kanlerinin 14-sinde nebit cykarylyar (olaryn 11-si gury yerde we 3-si Hazar denzinin Hazar shaherinin yanyndaky boleginde). 1999-njy-njy yylda Turkmenistanda nebit cykarylyshy yedi million tonna boldy. Yurdumyzyn nebiti Turkmenbashy we Seydi shaherlerindaki zawodlarda gaytadan ishlenilyar.

Suw resurslary

Ekerancylygyn geografiki yerleshishi ilkinji nobada-suwarysh suwlarynyn yayrayshy, olaryn mocberi we peydalanylsh derejesi bilen basglanshyklydyr. Turkmenistanda suwarysh maksatlary ucin, esasan, derya we yerasty suwlary peydalanylyar. Garagum colunde maldarcylygyn esasy suw upcunciligi guyular arkalydyr. Deryanyn suwlaryny suwarysh ucin peydalanmak maksady bilen suwarysh yaplary gazylyar. Turkmenistanyn in uly deryasy Amyderya bolup, ol yurdumyzyn gundogar-demirgazyk bolegini kesip gecyar. Ekishe yaramly yerlerin we ilatyn kop bolegi bolsa yurdun gunorta-gunbatar boleginde yerleshyar. Emma ol yerde suw upjunciligi oran yetmezcilik edyar. Yone suwarysh suwunyn gaty cakli yerlerinde suw bilen upjun etmek maksady bilen, Amyderyanyn suwunyn bir bolegini gunorta-gunbatara Garagum deryasy bilen gonukdirildi.

Turkmenistanyn adminstratiw-terrirotial bolunishi.

Rayon emele getiriji tasirlesin esasynda, Turkmenisstan ashakdaky rayonlara bolunyar:

  • Turkmenistan-bir bitewi halk hojalyk toplumy.
  • Welayat tipli uly ykdysady rayonlara bolunyar, (olar 5 sany).
  • Ashgabat-garashsyz, Bitarap Turkmenistanyn paytagty. Ashgabat shaheri oz derejesi boyunca statusyna eyedir.
  • Uly ykdysady rayonlar kici rayonlara bolunyarler. (Olar 15 sany).
  • Kici rayonlar oz gezeginde hojalyk-adminstratiw etraplara bolunyar (49 sany)
  • Ykdysady rayonlaryn esasy bolegi shaherlerdir. (olar 20 sany).
  • Shonca shahercelere bolunyar (81 sany).
  • Geneshlikler ykdysady rayonlaryn oba yerlerindaki bolumidir. (528 sany).
  • Oba ykdysady rayonlar kici ilatly punktlara bolunyar (1876 sany).

Sheylelikde, Turkmenistanda rayonlasdyrmagyn 9 basgancagy emele geldi. Olaryn birinjisi we ikinjisi dowlet ahmiyetli mikrayonlardyr. Ucinjisi kici rayonlardyr. Dordunji bashinji altynjy, yedinji, sekizinji we dokuzynjy basgancaklar-mikrayonlardyr. Bu sistema giryan birliklerin 8-si (kici rayonlardan bashgasy) adminstratiw organlary tarapyndan edara edilyar. Munun ozi ykdysady-durmush rayonlashdyrma bilen adminstratiw-territoriyal bolunshigin bir bitewi sistemasyny yene-de bir gezek subut edyar.

Oba hojalygynyn umumy hasiyetnamasy

Yurdumyzyn ykdysady oba hojalygy oran mohum ahmiyete eyedir. Turkmenistanda ondurilyan onumlerin 40%-den gowragy oba hojalyk onumleridir.

Turkmenistanda oba hojalygy, esasan, iki pudakdan: ekerancylykdan we maldarcylykdan ybaratdyr. Ekerancylyk oba-hojalykda ondurilyan umumy onumin 67%-ini we maldarcylyk 33%-ini onduryar. Sheylelikde yurdumyzda oba hojalygyn esasy ugry ekerancylykdyr. Turkmenistanyn Prezidenti Saparmyrat Turkmenbashynyn “Taze oba” syyasatyna layklykda oba hojalygynda hususy eyecilik osmegine gin yol acyldy. 1998-nji yylda oba hojalygynyn umumy onuminin 62%-ini ilatyn hususy hojalyklary ondurdi. Geljekde onun tutyan orny has artar. Turkmenistanda azyk bolculygy doretmekde oba hojalygyna bash rol degishlidir. Oba hojalygynyn umumy onuminin yarysyndan gowragy azyk onumlerinin payyna dushyar.

Himiya senagaty

Yurdumyzda himiya senagatynyn ilkinji karhanasy Merkezi Garagumda yerleshen Derweze kukurt zawodydyr. Ol 1928-nji yylda guruldy we jowzaly klimat shertlerinde, transport taydan amatsyz bolany ucin, bu zawod dine 1961-nji yyla cenli ishledildi. Gowurdakdaky kukurdin kani acylandan son, ol yerde 1932-nji yylda kukurt zawody ishe girizildi. Himiya senagaty has kop pudakly senagat. Ol dag magdan himiya, esasy himiya, nebit himiya, durmush himiyasy we farmasewtika yaly himiya senagaty kop pudaklary oz icine alyar.

Ekerancylygy

Yurdumyzda ekerancylygyn ashakdaky pudaklary osdurilyar

Yokardaky ekinlerin tutyan meydany 1 mln. 700 mun gektardan (1999-njy yylda) gowrak bolup, olarda esasy orun danecilik we pagtacylyga degishli. Dane ekinlerinin we gowacanyn ekin meydanlary ahli suwarma ekerancylygyn 80% -ne barabardyr.

Turkmenistanyn ykdysady-geografik yerleshishi

Garashsyz we baky Bitarap Turkmenistan dowleti Gundogaryn we Gunbataryn kop yuertlaryna tarao gidyan gadymy “Beyik Yupek” sowda yollarynyn catrygynda, geografik taydan innan amatly yerde yerleshyar. Shona gora-de, Turkmenistanyn territoriyasynyn usti bilen Gadymy we Orta asyr dowurlerinde hem dunya bazarlaryna tarap kerwen yollary, yodalary gecipdir.

Uzaklarda baslanan kerwen yolunyn bir sahsy oz dowrunde gadymy siwilizasiya merkezlerinin biri bolan Merwin usti bilen gecipdir. Gundogardan Yewropa tarap uzalyp gidyan kerwen yolunyn sowda merkezlerinin biri bolan gadymy Koneurgenc hem “Turkustanyn derwezesi” diylip atlandyrylypdyr.

Beyik yupek yolunyn yene bir shahasy ilki Murgap deryasynyn boyu bilen, sonra Owganystanyn ustunden Hindistana cenli baryp yetipdir.

Gundogaryn we Gunbataryn gadymy sowda aragatnashyklaryny Turkmenistanyn territoriyasynyn hem usti bilen amala ashyrmak uly rol oynan Beyik yupek yoly indi bizin taze dowrumizde-Garashsyzlyk dowrunde yene-de dikeldilip bashlandy. Yone bu gezek yontem kerwen yollary boyunca dal-de, polat reysleri arkaly dikeldilyar. Tejen-Sarags-Mashat demir yolunyn gurulmagy bilen Turkmenistanyn ustunden Transaziya kontinentara demir yol magistraly acyldy we ol Beyik yupek yolunyn ugry bilen gidyar. Ol Pekinden (Hytay) Yewropanyn bosagasynda yerleshen Ystambula(Turkiya) cenli yetyar, Pars aylagyna hem yeter.

Garashsyz Turkmenistan dowletinin Yewropa bilen Aziyanyn catrygynda yerleshmegi, onun geosyyasy yagdayynda oran uly amatlyklyklar doredyar.

Garashsyz we baky Bitarap Turkmenistan Hazar denzinin gundogar kenarynda Amyderya cenli yarym million kwadrat kilometer golay (491,2 mun kw.km) demirgazykdan gunorta bolsa 650 km, ulazyl gidyar. Merkezi Aziyanyn ahli meydanynyn 12,2%-I Turkmenistanyn payyna dushyar. Sheyle-de bolsa, Merkezi Aziya garshsyz dowletlerin arasynda Turkmenistan Gazagystandan sonar umumy meydany boyunca in iri dowlet hasaplanyar. Ilaty 24 million adama golaylashan gonshy Ozbegistanyn hem tutyan meydany Turkmenistanynkydan az Ozbegistan gundogarda Owganystan dowleti bilen Turkmenistanyn aracak serhetlerinin uzynlygy 864 km, Eyran Yslam Respublikasy bilen bolsa 1,5 mun kilometer golaylashyar. Turkmenistan demirgazyk gunbatarda Gazagystan dowleti bilen hem aracakleshyar.

Merkezi Aziyanyn dowletlerine garanda Turkmenistan Russuia Federasiyasynyn Yewropa bolegine yerleshen ykdysady-geografik rayonlaryna, Kawkazyn garashsyz dowletlerine ha yakyn we amatly yerleshmegi bilen tapawutlanyar. Ol dowletler Merkezi Aziya dowletlerine ozlerinin transit yuklerini Turkmenistanyn usti bilen dashayarlar. Hazar denzinin kenaryna Turkmenbashy porty Merkezi Aziyanyn “Gunbatar derwezesi” hasaplansa, “Turkmenabat-Gonrat-Beynew” demir yoly derwezesi.

Merkezi Aziyanyn beyleki dowletlerine garanda Turkmenistanyn duzluk territoriyalary has agdyklyk edyar. Bu bolsa yurdumyzyn dunya bazarlaryna tarao cykalgalaryn has kop bolmagyna amatly shertler doredyar. Mysal ucin, Turkmenabat-Hayraton aralygynda Amyderya-Hyrat we Atamyrat-Ymamnazar awtomobil yollary arkaly Lyutfabat, Etrek-Gurgen, Ashgabat-Gowdan-Bajygyran awtomobil yollaryndan bashga-da, Eyran Yslam Respublikasyna tarap Tejen-Sarahs-Mashat demir yolunyn gurulmagy dunya bazaryna taze cykalgadyr.

Turkmenistan landshaftynyn esasy bolegini meydany boyunca Sahara we Gobi colluklerinden son dunyade ucunji orny eyeleyan Garagum coli tutyar. Ol hojalyk taydan heiz az ozleshdirilen. Ol yashayshyn seyrekligi, juda az orumlashanlygy, yssylygy bilen tapawutlanyar. Emma yerasty tebigy baylyklaryn kopdurliligi bilen Turkmenistan indi dunyya bellidir.

Turkmenistanyn gin meydanynyn 7%-gur ilatly obalaryn, suwarymly ekerancylyk massiwlerinin, iri shaherlerinin, gur gatnaw yollaryn, oazislerin payyna dushyar. Derya julgelerinin, suwarysh kanallarynyn, da eteklerinin ozleshdirilen yerleri-oazisler Turkmenistanyn koplenc cetki kunjeklerinde yerleshyarler. Garagum deryasynyn zonasy Turkmenistanyn gunorta boleginin ululy-kicili kop oazislerini yeke-tak suwarysh sistemasyna birikdiryar.

Uzynlygy 1300 kilometr Garagum deryasy Turkmenistanda ykdysady we durmush ozgerishiklerinin bash zonasydyr,

Geografik taydan has gunortada yerleshishi boyunca Garagum deryasynyn zonasy gonshy Ozbegistanyn Murzecol, Garshy kanallaryn zonalaryndan ozunin agroklimatik resurslary boyunca has amatlylygy bilen tapawutlanyar. Garagum deryasynyn zonasynda yagtylygy we yylylygy has kop talap edyan ince suyumli gowaca we beyleki oba hojalyk ekinleri osdurilip yetishdirilyar. Garagum deryasynyn zonasynda yurdumyzyn ilatynn den yarsyndan kopusi yashayar.

Halkara Ykdysady Hyzmatdashlyk Guramasynyn (EKO-nyn) agzasy bolmak bilen, Turkmenistanyn goesyyasy ahmiyati barha rowaclanyar.

EKO giryan 10 dowletin ahlisinin 300 million adamdanam gowyrak ilaty bolup, olaryn umumy meydany 7960 mun kwadrat kilometrdir. Turkmenistan EKO-nyn geograik ginishliginin merkezinde yerleshyar. Onun usti bilen esasy halkara demir yol magistrallaryn (“Transaziya”, “Demirgazyk-gunorta”) we turbaprowodlaryn gecirilmegi barada birnace iri mocberli taslamalar ishlenip duzulyar.

Turkmenistanyn klimat resurslary, gun radiyasynyn yokary derejeli oba hojalygyna yaramly gunlerin kop bolmagy, klimatyn gurak we kontinentallygy bilen hasiyetlendirilyar. Tutushlygyna alanynda Turkmenistanyn agroklimat resurslary oba hojalygyny, onun esasy ugry suwarymly ekerancylygy alyp barmak ucin amatlydyr. Yurdumyzyn mineral-cig mal resurslary boyunca dunyade bay yurtlaryn hatarynda duryar. Mundan bashga-da, Turkmenistanyn territoriyasy himiki cig mallaryn, gurlushyk materyallaryn zapasyna hem bay yuert hasaplanylyar.

Turkmenistanyn ilaty we zahmet resurslary

Ilatyn sanynyn artyshy, esasan, iki sany usul bilen kesgitlenilyar. Birinji usul, bu on ygtybarly we umumy Kabul edilen usul-ilatyn ucdantutma yazuwynyn gecirmekden, ikinji usul bolsa, hey ilatyn kopelishini hasaplamakdan we ona baha bermekden ybaratdyr. Ilatyn ucdantutma yazuwynyn materiallarynyn ylmy we praktiki ahmiyeti ulydyr.

Garashsyz Turkmenistan dowletinin taryyhynda ilkinji gezek ilatyn ucdantutma yazuwy GDA dowletlerinin arasynda ilkinji bolup 1995-nji yylyn 10-njy yanwaryndan 20-nji yanwaryna cenli gecirildi.

Turkmenistanyn Birleshen Milletler Guramasynyn 1995-204-nji yyllar dowrunde yer sarynyn ilat yazuwynyn nabatdaky tapgyryny gecirmegi yglan edenden son, bu mohum ishi amala ashyran ilkinji dowletdir: Turkmenistanyn_ilat_sanynyn_kopelishinin tablisasy shu yerde: Shu yerde

Administratiw Gurluşy

Türkmenistanyň welaýatlar

Türkmenistan baş welaýat we ayratyn paýtagt şaherden ybaratdyr.

Bölekler ISO 3166-2 Merkezi Meýdany (sq. km) Ilaty (1995) No
Aşgabat Aşgabat 604,000
Ahal welaýaty TM-A Änew 95,000 722,800 1
Balkan welaýaty TM-B Balkanabat  138,000 424,700 2
Daşoguz welaýaty TM-D Daşoguz 74,000 1,059,800 3
Lebap welaýaty TM-L Türkmenabat 94,000  1,034,700 4
Mary welaýaty TM-M Mary 87,000 1,146,800 5

Yokary okuw jaylary barada

Hazirki wagtda Turkmenistanda 16 sany yokary okuw jaylary bar we olarda 250 durli karler boyunca yokary hunarli spesialistler tayyarlanylyar. Turkmenistanyn dowlet cepercilik Akademiyasy, Halkara turkmen-turk uniwersiteti. Yokary tehniki kolleji, Polisiya akademiyasy taze yokary okuw jaylarynyn hataryna giryar.

Yurdumyzda Galkynsyh hereketinin, teatrlardyr ceper howesjenler kopculiginin durmush medeni roly artyar. Bizin maksadymyz Turkmenistanyn ykdysadyyetini duypli ozgertmekdir, ol ozgershikler bolsa halkyn hal-yagdayyny uzul-kesil yokarlandyrmaga mumkincilik berer.

Şäherler

Welaýatlar

  1. Aşgabat Şäheri
  2. Ahal welaýaty
  3. Balkan welaýaty
  4. Daşoguz welaýaty
  5. Lebap welaýaty
  6. Mary welaýaty

Beýleki


 
Türk döwletler we Awtonom türk döwletler
Türk döwletler: Azerbaýjanyň baýdagy AzerbaýjanGazagystanyň baýdagy GazagystanGyrgyzystanyň baýdagy GyrgyzystanKipr Türk baýdagy Demirgazyk Kipr Türk Respublikasy
Özbegistanyň baýdagy ÖzbegistanTürk baýdagy TürkiýeTürkmenistanyň baýdagy Türkmenistan

Awtonom Türk Döwletler: Altaý Respublikasy | Baýan Ölgiý | Başgyrdystan | Çuwaşystan | Dagystan | Gündogar Türkistan | Dolgan-Nenes | Gagauzystan | Hakasiýa | Garagalpagystan | Kabarda-Balkariýa | Garaçaý-Çerkes | Krym Awtonom Respublikasy | Nahçywan | Tatarystan | Tuwa Respublikasy | Ýakudystan