Türkmen halky XIX asyryn birinji ýarymynda

Wikipediýa, erkin ensiklopediýa

Mowzuk : Türkmen halky XIX asyryn birinji ýarymynda

M E ÝI L N A M A :

1. XIX asyryň I-nji ýarymynda türkmenleriň jemgyýetçilik- ykdysady gurluşy

2. Turkmenleriň keseki dowletleriň zulumyna garşy goreşi.

Beyik Saparmyrat Türkmenbaşy türkmen halkyna Garaşsyzlygy we baky Bitaraplygy alyp beren sofi, gazy, togy, suwy mugt ulanmağa yol açdy. Bizin ata-babalarymyz hem yer-suw üçin kop söweşler edipdirler. Beyik Saparmyrat Türkmenbaşynyn Mukaddes Ruhnamada belleyşi yaly: XVII asyrdan başlap ruslaryn Hazar denzinin kenaryna gelmeği bilen rus-eyran gatnşyklarynda türkmenin ykbalynyn kemsidilendigine, oturymly yerlerin azaldylandygyna, türkmen halkynyn taypa-tire agzalglygynyn, gonşy döwletler bilen yer-suw dawalarynyn daşyndan gurnalandygyna taryh şayat (44 sah.). Jemgyyetde adamlaryn önümçilik gatnaşyklary olaryfı önümçilik edyândigi bilen kesgitlenyâr.

Yer eyeçiliginin jemagatçylyk görnüşine türkmenlerde sanaşyk yerler, erkin yerler, bijeli yerler, köpün yeri diyip at berilyârdi. XIX asyryri ilkinji yarymynda sanaşyk yerlerin mekany, in kop yayran yeri Mary oazisi hasap edilipdir. Bu yerde ekin meydanlarynyn köpüsi ayry-ayry oba jemagatlarynyn arasynda bije bilen paylanypdyr. Sebâbi bent gurmak, yap çekmek, gatla, taraz arkaly suwlary paylamak jemagat bölüp amala aşyrylyardy, âhli jemagatyn güyjünin jemlenmegini talap edyârdi. Sonun üçin suw hem jemagatynky hasap edilyârdi. Yer, suw paylaşylanda köplenç bije atylyardy. ilki Murgabyn suwuny bağlamak üçin Gowşut bendi bütin halk bölüp gurulyar. Sonra oazisin âhli yerini tekelerin utamyş we togtamyş uruglarynyn arasynda bije atyp paylayarlar. "Bijeli oğlan ağlamaz" diyilyân nakyldan uğur alyp, j emi 9 mün öyli utamy şiara deryanyn cep kenaryndaky, 13 mün öyli togtamyşlar-da sağ kenaryndaky yerler düşyâr. Bije arkaly yerleri we suwlary hemme tirelerin we obalaryn arasynda paylapdyrlar. Netijede haysy urugyn, tirânin, obanyn köpdügine ya-da azdygyna garamazdan, yerler we suwlar bije bilen paylanypdyr. Bu bolsa başda densizliğe yetiryâr. Her bir hojalygyn adat boyunca bir suwluk yeri ekmâge haky bardy. Emma hojalygyn sanyna we yapdaky suwun mukdaryna görâ kabir obada bir suw bilen iki tanap, beylekilerinde bolsa 6-7 tanap yer suwaryp bolyardy. Bir suwluk yer diyilyân ölçeg her obada bir hilidi. Jemagat yer eyeçiligi diyilyân düzgünin gurluşy turuwbaşdan densizliğe esaslanandy. Sonun üçinem onun içinde yer-suw dawasynyn yok wagty bolmandyr. Adatyn kanuny boyunca ilki başda sanaşyk yerlerden pay almağa hemme kişinin haky bardy. Emma bu düzgüni jemagatyn özi üytgedip bilipdir. ilki bada her bir yarag döretmâge ukyby bolan, ata çykyp ya-da pyyada sÖweşe gatnaşyp bilyân adamyn, sofiabaka bolsa dine öylenen adamyn yer - suw payyny almağa haky bolupdyr. Emma XIX - XX asyryfi sepgidinde bu düzgün hem üytgâpdir. Baylyk, garyplyk, sosial densizlik üytgeşip, adata "nikah - suw" diyilyân hukuk girizilyâr. Bu hukuk esasynda garyplara öylenmese yer-suw almağa haky bolmandyr, baylaram naçe ogly bolsa, şolaryfi sallançakda yatanyna çenli hemmesini adaglap galynyny geçirip, nika gyydyryp, öyerdim edip, bâşden-ondan yer-suw paylaryny alypdyr. Jemagatyn yer eyeçilik düzgüni boyunca, ilki başlarda suwun bolrak yerlerinde yer-suw payyny salan adamlara, dul galan ayallara, yetim çağalara, başga yerlerden göçüp gelen mysapyrlarlarada beripdirler. Jemagatyn yer eyeçilik düzgüni dine bir Mary, Anal, Etek, Tejen yaly yerlerde yayraman, eysem Sarahs, Pendi, Etrek, Gürgen oazislerinde-de yer eyeçiliginin esasy görnüşi bolupdyr. XIX asyrda bütin günorta Türkmenistanda yer eyeçiliginin jemagatçylyk düzgüni esasy görnüşi bolupdyr. Bu düzgün hemme taraplayyn ekarançylygyn ösmegini, yerin onat bejerilmegine, ona renç sindirip, yhlas bilen ekin dolanyşygyny girizmâge mümkinçilik bermândir. Sonun üçin hem jemagatyn yer eyeçilik düzgüni yere hakyky eyeçilik etmeğin in gowşak, yagny içinden gowşayan, darfeayan görnüşi bolupdyr.

Yer eyeçiligin jemagatçylyk görnüşinden başga-da günoıta Türkmenistanda ayry-ayry hojalyklara, ayratyn hem gurply dayhanlara degişli mülk yerler hem bolupdyr. Mülk yerler Ahalda has irden we ginden yayrapdyr. Tekelerde ozal Ahalda yaşan emrelilerifi mülk yerleri bolupdyr. Ahalda başga bir süw paylanyşygyna girip, payyny alyp bilsen, sol ömürlik seninki bolupdyr. Mary oazisinde tekeler ornaşan pursatynda mülk yerler ilkibada jemagat yerinin bir bölegi hökmünde wagtlayyn paylanypdyr. Emmawagtyn geçmeği haryt -• pul gatnaşyklarynyn ösmegi bilen baglanyşykly wagtlayyn ulanmak üçin bölünip berlen yerler ilkibada ömürlik bolyar, sön bolsa nesilden nesle geçip, müdimilik hususy mülk yere öwrülyâr. Etrek -Güren sebillerinde mülk yerleri gifiden yayrapdyr. Bu yerde yer eyeçiliginin gömüşleri esasan Mary oazisindâki düzgün bilen kybapdaşrak bolupdyr. Gürgen boylarynda mülk yerler has kop orun alypdyr. Mülk yerin eyesi öz obasynyn, hatda tiresinin çâginde yerim nâdeyin diyse erki bardy, satyp bilyârdı, birine wesyet edip. Miras goymaga haky bardy. Mülk yere eyeçilık etmâge dine erkek adamlaryn hukugy bardy, ayallar muna wagtlayynça we belli bir sertler esasynda eyelik edip bilyârdi.

Eğer günorta Türkmenistanda jemagat yer eyeçiligi bilen mülk yerler agdyglyk eden bolsa, onda demirgazyk Türkmenistanda, "atylyk yerler" diyilyân yer eyeçiligi bolupdyr. Hywa hanlaryna harby gullugyny berjay edyân bir atly nökere bölünip berilyân suwarymly ekin meydanyna "at&lyk yerler" diyilyâr. Atalyk yerleri adatça harby gullugy berjay edyân türkmenlere uly yaplaryn ayak ujundan bölüp beryâdiler. Yer eyeçiliginin atylyk yer görnüşi Hywany Russiya basyp alandan sonra asyl mazmunyny başlayan Hywada nöker gullugy indi öz âhmiyetini yitiripdi. Önkı at^lyk yerler özünin daşky görnüşini saklasa-da, kem-kenıden taze mazmun alyp, mülk yer eyeçiligine öwrülyârdi we olaryn eyesi döwletin hayryna her hilı salgytlar tölâp başlayardy. Hywa hanlarynyri "Salgyt kesme" syyasaty netij esinde ozalky tarhan gezip yören nökerler adaty rayatlaryn hataryna goşulmalydy we yer salgydyny, huşur, zeket, dehyek yaly salgytlary tölemelidi.

XIX asyrda Türkmenistanda hasylyn üçden birine kişinin yerini kârendesine alyp ekmek düzgünide ginden yayrapdyr. Lebapda yeri kârendesine alyan dayhanlaryfi önünde şeyle sert goyulyardy : karende yerleri ekmek üçin dört zat gerek - yer bilen suw, tohum işçi mal bilen gural, iri sorikusyda kârendeçinin gara zâlımeti. Mar>^da kârendeçilik diylen zat yat bolupdyr. Dine baknalyk döwürde 104 müfi desyatin yeri halkyn elinden alyp,patyşalyk mülki dörediîenden son sol yerleri kârendeçilerine, esasan Lebapdan göçüp gelen ârsarylara paylap beripdirler. Mundan başga-da patyşa hükümetinin yerli kolonial hâkimiyetleri hemişeki jemagat yerlerini döwletin eyeçiligine geçirip, karende yerlerine öwrülipdir. Hat ata-baba ekip yören öz yerine indi patyşa hökümetinden, yerli kolonizatorlardan kârendesine almaly bolyardy.

Hâzirki pursatda dine bir döwlet gurujylyk dal, eysem milleti döredijilik işi talap edilyâr. Hakykatdanda sofiky 100 yyl içinde marksizmin jemgyyetinin anyyeti hökmünde bolmagy jemgyyetçilik ösüşinde yüze çykardy. Sebâbi bu anyyetin özi çâklidi. Sonun üçin onun esasynda gurlan jemgyyet hem çâklidi. Jemgyyet üytgâp duryâr. Bu onun kanunalayyk hasiyetidir. Sonun üçin türkmen jemgyyetinin beyik taryhy öwrülişigi döwürde taze taglymaty we anyyeti döretmek meselesi önden görüji parasatly Beyik Serdarymyz Saparmyrat Turkmenbaşynyn gerdenine düşdi. Beyik Serdarymyz bu işin hötdesinden gelmeği başardy Yagny ol ata babalarymyzdan dowam edip gelyân dâplerden uğur alyan öz boluşly ayratynlyga eye bolan türkmen j emgyy etini geljekde altyn asyra alyp baryan bütewi bir ylmy taglymatyny esaslandyrdy. Bu babatda Beyik Saparmyrat Türkmenbaşy Mukaddes Ruhnamada şeyle belleyâr " Beyik taryhy öwrülişik bilen alamatlanyan döwür adaty döwlet baştutanynyfi gerdenine düşyân yükden has uly zatlary gerdene goyyar. Jemgyyetin âhli esaslary bir taglymatyri üsti bilen gurnalmalydyr. Çünki millete anyk, bitewi hem gutarnykly yaşayyş ölçeği gerek. Ruhnama şeyle ölçeglerin baş nusgalaryny berer." (Mukaddes Ruhnama 70 sah.)

Türkmen halkynyn XIX asyr syyasy taryhy oran baydyr. Gonşy döwletlerifi zulumyna garşy türkmenler ömürboyy gozgalan, göreş edip gelendir. Şolaryn taryha girenimde bar, girmedigide bar. Eyrandaky gojalar neberelerinin sütemine garşy göklenler bilen yomutlaryn birleşip. 1813-nji yylda turuzan gozgalany birinji rus-eyran urşy döwründe bölüp geçipdi we taryha "Cülustan wakasy" hökmünde giripdi. Gozgalan 1813-nji yylyn yazaylarynda göklenlerin arasynda başlandy we derrew âhli gökleni we yomudy gurşap aldy. Gozgalanyn sebâpleri barada gündogar we rus arhiw çeşmelerinde birmenzeş pikir aydylyar. Eyranyn sene yazgylary Astrabadyn yerli hâkimlerinin "akmak hereketleri zerarly, Astrabat türkmenlerin sabyr kâsesi püre-pürlendi we çaykanyp dökülmek derejesine yetirildi" diyip yazyardy. Gajarlaryfi döwründe zamana şeylerâk bolupdyr. Zulumyn eden-etdiligiri çeni-çaky yokdy. Olar Eyrany güyçli we haybatly "dövvlete öwürjek bölüp alada edyârdi. Bu barada ayratyn hem Fat Aly şa we onun ogullary janypkeşlik etdi. Emma hemme zady dine zulüm, sütem. zorluk bilen amal etjek bolyardylar. Şu yagdayda gojarlaryn azgynçylykly düzgünlerinin, Astrabat hâkimlerinin câksiz eden - etdiliginin bimöçber töleglerifi, adamlary zor bilen goşuna almak, zamuna (girew) saklamak düzgünine garşy Etrek -Gürgen türkmenleri gozgalan edyâr. Gozgalana göklenler bilen yomutlaryfi arasynda peyda bolan Seyit Muhammet Yusup Soltan atly bir hajy baştutanlyk edyâr. Eyran taryhçylarynyn we rus arhiw çeşmelerinin beryân maglumaty boyunca, bu hajy asly badahşanly hojalardan, ata-babasy Gün hoja, Ay hoja dagy sol yerde hâkimlik eden, bu bolsa edeni uğruna bolmadyk. Russiyany, Hytayy, Hindistany, Müsüri, Bagdady, Basrany aylanyp çykan, yedi deryanyn suwuny içen denvüş bolupdy. Son Eyrana gelende Fat Aly şa bir sebâp bilen onun göwnüne degipdir. içi ahmyrly bu denvüşde dönen hajy Tahranda zamunlaryfi yzyndan gelen ya-da özi zamuna alnan yomut hany Gurbangylyja sataşyar, onun bilen gatnaşykda bölüp, her hili harby we söweş enjamlaryny satyp alyar we Gurbangylyç bilen bile Etrek - Gürgene gaydyar. Gurbangylyç bu hajy bilen derdinişip, türkmenlerin Fat Aly şadan umuman gajarlardan nâgilidigi barada gürrün beren bolmagy mümkindir. diyip çen edyârıs. Bu denvüş hojanyn türkmenlerin arasyna gelmeği olaryn gozgalan etmeğine itergi bolyar.

XIX asyryfi 20-nji yyllarynda Lebabyn ilaty hem Buhara emiri Mirhaydaryn garşysyna gozgalan edipdir. Emmabu gozgalan baradayazuw çeşmeleri oran az saklanyp galypdyr. Sonun üçin hem onun öwrenilişi yüzley,dine Seyitnazar Seydinin goşgularyna esaslanyp, kabir maglumatlary berip bolyar. Lebap türkmenlerin Mirhaydara garşy eden gozgalanyna sol Soltannyyaz beg baştutanlyk edipdir. Seyitnazar Seydide onun mürzesi bolupdyr we bile hereket edipdir. Muhammetrahym Soltannyyaz begi onun 800 öyli ilaty bilen Mara göçürip, sol yerdenem olara yer bölüp beryâr. Öz dogany Gutlymyrady hem Mara hâkim bellâp, ona Soltanbendi dikeltmegi tabşyryar. Emma onun iki gezek synaııyşygy başa barmandyr, bendi deryanyn suwy alyp gidipdir we ol Marydan Hywa gaydanda, yolda ölüpdir. Soltannyyaz begin öz ili bilen Mara göçürilmegi Lebap türkmenlerinin gozgalanynyn yenilendiğinin alamatydyr. Edil sol döwürde Mırhaydar hem goşun çekip, Lebaba gelipdir. Şu yagdayda, elbetde, ârsarylar ika bölünipdır. Gara, Pelwert, Halaç töwerekleri deryanyn anrykenaryna geçip, Mirhaydara goşulypdyr. Muhaınmetrahymyn yanyna gelip giden wekillerin - de birnâçesi Mırhaydaryn tarapyna geçipdir. Şeylelik bilen, ârsarylar Buhara bilen Hywanyn arasyndaky dawa meydanyna öwrülyar we bu bâsleşikde helak bolanam Lebap türkmenleri bolyar. Görşumiz yaly, XIX asyryfi birinji yaryınynda türkmen halkynyn Eyran şalarynyri Hywa hanlarynyn we Buhara emirliğinin garşysyna, olaryn çydap bolmajak zulumyna, sütemine garşy baş göterip, alyp baran göreşleri şowsuz gutaryar. XIX asyr geçen asyrlaryn dine kanuny dowamydyr, üç sany gonşy despotik feodal döwletlerin sütemine çydaman, olaryn zulumyndan dynmak uğrunda halkymyzyn şowsuz göreşi dowam etdiren zamanasydyr.