Merkezi we Günorta-Gündogar Ýewropa ýurtlary XX asyryň 2-nji ýarymynda

Mowzuk : Merkezi we Günorta-Gündogar Ýewropa ýurtlary XX asyryň 2-nji ýarymynda.

M E Ý I L N A M A :

1. Merkezi we Gunorta-Gündogar Ýewropa ýurtlarynda sowet nusgasy boýunça sosializmiň gurulmagy.

2. Sosializmiň dünýä ulgamy XX asryň 60-70-nji ýyllarynda.

3. XX asyryň 80-nji ýyllarynyň ahyry 90-nji ýyllaryň başlarynda dünýä sosialistik ulgamynyň dargamagy.

Syýasy dartgynlylygyň ýüze çykmagynyň sebäpleri. Gündogar Ýewropada sosializm taglymatyny halkyň esasy bölegi ýürekden kabul etmeýärdi. Ikinji jahan urşunyň ahyryndaky wakalar bilen baglanyşykly, SSSR-ol ýerleriň köpüsini faşistlerden azat etmäge gatnaşmagy we Staliniň basybalyjylykly syýasaty sebäpli, ol halklar SSSR-iň zory bilen sosializm gurluşygyna girişipdirler. Olarda kolhoz gurluşygy we agyr senagaty aşa ösdürmek syýasatlarynyň durmuşa geçirilmegi öňki ykdysady sazlaşygy bozupdy. Agyr senagata üns berip, halkyň gündelik sarp edýän harytlaryny öndürmek barada ýeterlik alada edilmändi. Bu ýagdaý gymmatçylygyň başlanmagyna getirýärdi.

Ýurtlarynda kommunistik düzgünler dikeldilen Ýewropa halklary jahan urşy gutarandan soňra, parahatçylykly durmuşa garaşypdyrlar. Emma ol halklar stalinçilik sosializmiň faşistik düzgünden känbir tapawutlanmaýanlygyna tizlikde göz ýetirdiler. Öz ýurtlarynyň ykbalynyň Moskwanyň eline geçendigine düşündiler. Ykdysady kynçylyklar zerarly halkyň ýaşaýyş derejesi hem garaşylýanyndan pes bolup çykdy. Üstesine-de, “sowuk uruş” döwrüniň başlanmagy bilen, Günbatar döwletleri sosialistik Ýewropanyň halklaryny ähli mümkin bolan ýollar bilen dowam edýän gurluşa garşy aýaga galmaga çagyrýardy. Bularyň ählisi 50-60-njy ýyllarda Ýewropanyň sosialistik döwletlerinde syýasy dartgynlyga getirdi.

GDR-däki we Polşadaky wakalar. Staliniň aradan çykmagy bilen onuň Ýewropada dikeldilen düzgünine garşy halk çykyşlary başlandy. Şeýle çykyşlar ilki GDR-de boldy. Bu ýerde urşuň tozgunçylygy SSSR-iň ondan jerime tölegini almagy, üstesine-de, ilatyň gündelik zerur harytlar bilen üpjünçiligindäki bökdençlikler halk tolgunyşyklarynyň başlanmagyna getirdi.

GDR-de 1953-nji ýylyň Oguz aýynyň 16-synda işçiler zähmet halklarynyň azaldylmagyna garşy Berliniň köçelerinde parahatçylykly närazyçylyk ýörişini guradylar. Oguz aýynyň 17-sinde GDR-iň ähli iri şäherlerinde işçileriň ýüzmüňlerçesi iş taşlady. Hökümetiň syýasatyndan närazy halk erkin saýlawlaryň geçirilmegini talap etdi. Syýasy talaplaryň öňe sürülmegi sowet ýolbaşçylaryny gorkuzdy. Oguz aýynyň 17-sinde sowet goşunlary we GDR-iň polisiýasy halk hereketini basyp ýatyrdy. GDR-iň hökümeti halkyň ýaşaýyş şertlerini ösdürmäge gönükdirilen çäreleri geçirmäge mejbur boldy. SSSR GDR-den öwez töleglerini almagyny-da bes etdi.

1956-njy ýylda Polşada halk çykyşlary başlandy. Ol Oguz aýynyň 28-inde demirýolçularyň iş taşlaýşy bilen başlanyp, ähliumumy iştaşlaýşa ösüp geçdi. Polşada syýasy ýagdaý köpden bäri çylşyrymlydy. Halk jahan urşy döwründe faşistlere garşy göreşde abraý gazanan, W. Gomulkanyň syýasy taýdan aklanylmagyny (seret § 36) talap edip başlady. SSSR Polşadaky öz goşunlarynyň üsti bilen polýak halkynyň tolgunyşyklaryny basyp ýatyrmakçy boldy. W. Gomulkanyň aklanylmagyna we Polşanyň işçiler partiýasynyň ýolbaşçysy wezipesine geçmegine SSSR päsgelçilik döredip bilmedi. Hruşýow Polşa baranda, Gomulka bilen gepleşik geçiripdi. Şol gepleşiklerde Gomulka Polşadaky halk hereketini basyp ýatyrmakda sowet goşunlary ulanylsa, polýaklaryň garşylyk görkezjekdigini Hruşýowa duýdurdy. Polşanyň sosialistik ösüş ýoly bilen ösjekdigini aýdyp, Gomulka Hruşýowy köşeşdirdi. 1956-njy ýyldaky Polşadaky syýasy tolgunyşyklar sowet goşunlaryny ulanmazdan, ýöne Gomulkanyň häkimiýete gaýdyp gelmegi bilen kadalaşdyryldy.

Gomulka häkimiýete täzeden gelenden soňra, daýhanlaryň zorluk bilen kolhozlara birikdirilmegine garşy boldy. Kolhoza girmedik daýhanlary goldamak barada işler geçirildi. Polşadaky beýleki syýasy partiýalaryň talaplaryna, haýyşlaryna üns berdi.

1956-njy ýyldaky Wengriýadaky wakalar. Wengriýanyň döwlet ýolbaşçysy Motias Rakoşidi. Ol 1919-njy ýyldaky Wengriýa rewolýusiýasynyň ýolbaşçylarynyň biridi. Soňra ol SSSR-de 20 ýyl gowrak ýaşap, stalinçilik döwlet dolandyryşynyň janly şaýady bolupdy. Ol Wengriýanyň döwlet baştutany bolandan soňra, Staline wepalylygyny görkezjek bolýardy. Ol agyr senagaty ösdürmek, kolhoz gurmak, bigünä adamlary köpçülikleýin jezalandyrmak boýunça “ur diýseň, gözüni çykarýanlardandy”. Rakoşi 9 mln ilatly ýurduň 1 millionyny sud jogapkärçiligine çekmäge şert döreden zalym ýolbaşçy bolupdy.

Staliniň ýogalmagy Rakoşini aljyratdy. Baryp ýatan stalinçi bolanlygy üçin, SSSR-iň täze döwlet ýolbaşçysy N. Hruşýow oňa ynamsyzlyk bilen garaýardy. Ýurtda halk tolgunyşyklary möwjäp, 1956-njy ýylyň Gorkut aýyndan başlap Wenger hökümeti ýurtda düzgün-tertibi ýola goýup bilmedi. M. Rakoşi wezipesinden el çekmeli boldy. Imre Nadyň ýolbaşcylygynda täze hökümet düzüldi. Imre Nad irki kommunistleriň biri bolsa-da, ýurdy täzeçil dolandyrmagyň, özgerdişleriň tarapdarydy.

Imre Nadyň hökümetiniň haýyşy boýunça 1956-njy ýylyň Garaşsyzlyk aýynyň 29-ynda Wengriýadaky sowet goşunlary çykaryldy. Onuň hökümetiniň düzümine beýleki partiýalaryň wekilleri girizildi. Kommunistik partiýa ýatyryldy. Sosial-demokratik partiýa dikeldildi. Öňki garalananlar aklanylyp başlandy. Imre Nadyň hökümeti demokratiýany dikeltjek bolup, ýurtda özbaşdaklygyň, budüzgünçilikleriň başlanmagyna şert döretdi. Halk köpçüligi öň özlerine sütem eden kommunistleri, döwlet howpsuzlyk guramasynyň we beýleki hukuk goraýjy döwlet edaralarynyň işgärlerini ýoluň gyrasyndaky sütünlerden asýardylar. Imre Nadyň ýolbaşçylygyndaky Wengriýanyň hökümeti sosializme garşy halk hereketini goldaýardy. I. Nad Warşawa Şertnamasy Guramasyndan Wengriýanyň çykýandygyny we döwlet bitaraplygyny jar etdi.

Bitarap ýurt bolmak bagty Wengriýa nesip etmedi. SSSR Wengriýadaky halk gozgalaňyny sosializme garşy hereket hökmünde häsiýetlendirdi. 1956-njy ýylyň Sanjar aýynyň 4-inde tussaglykdan ýaňy azatlyga çykan Ýanoş Kadaryň ýolbaşçylygynda Wengriýanyň wagtlaýyn hökümeti döredildi. Ol hökümet SSSR-iň ilçisiniň üsti bilen (şol wagt SSSR-iň Wengriýadaky ilçisi Ýu. W. Andropowy) sowet goşunlarynyň ýene ýurda girizilmegini haýyş etdi. Öňden taýýar sowet goşunlary tanklaryň kömegi bilen Sanjar aýynyň 4-inde Budapeşti eýelediler. Ganly çaknyşykda müňlerçe adam wepat boldy. Sowet ýolbaşçylary Ýanoş Kadary döwlete ýolbaşçy goýup, onuň haýyşy boýunça garşydaşy Rakoşini SSSR-e alyp gaýtdylar. Imre Nad bolsa, Sanjar aýynyň wakalary döwründe sowet goşynlaryndan gizlenýär. Ýöne ol soňra tutulyp 1957-nji ýylda döwlete dönüklikde aýyplanylyp, ölüm jezasyna höküm edilýär.

SSSR-däki üýtgedip gurmak döwrüniň täsiri bilen, 1956-njy ýyldaky Wengriýa wakalaryna stalinçilik düzgünine garşy halk gozgalaňy hökmünde garaldy we Imre Nad aklanyldy.

1968-nji ýyldaky Çehoslawakiýa wakalary. 1968-nji ýylyň Türkmenbaşy aýynda Çehoslawakiýanyň kommunistik partiýasynyň ýolbaşçysy Antonin Nowotnyý aýrylyp, onuň ornuna Aleksandr Dubçek geçdi. Dubçek ýurtda hususy eýeçiligi dikeldip, demokratiýany ösdürmäge girişdi. SSSR bilen deňhukukly gatnaşyklary ýola goýmaga synanyşdy. Ol Çehoslawakiýanyň SSSR-e baknalygyny ýok etmäge synandy.

Sosializmiň stalinçilik ülňüsiniň synmagy. SSSR-iň zor salmagy netijesinde Ýewropada gurlan buýruk beriji düzgünli döwletler sosializmiň ähliumumy dartgynlylygy başdan geçirýärdi. SSSR-de başlanan üýtgedip gurmak syýasaty Gündogar Ýewropa has ýiti täsir etdi. M.S. Gorbaçýow bu sebitde “sosializmiň täzelenmeginiň” tarapdarlaryny goldady. SSSR-iň öz içindäki kynçylyklar ýetik bolansoň indi ol “sosializm” atly kerweniň başyny çekýän “ner” bolmakdan lagşapdy.

Gündogar Ýewropa ýurtlarynda “sosializmiň täzelenmeginiň” tarapdarlary häkimiýete geldiler. “Täzelikçiler” özlerini 50-nji ýyllaryň özgerdijileriniň oruntutarlary hasap edýärdiler. Olar buýruk beriji sosializmden “demokratik sosializme” geçmek ugruny saýlap aldylar. Syýasy azatlyklary yglan etdiler. Häkimiýete dalaşär (oppozision) syýasy partiýalar döredi. Erkin saýlawlar kynlyk bilenem bolsa özüne ýol arçaýardy Saýlawlarda köplenç täzelenem kompartiýalar ýeňlişe sezewar bolýardy.

Häkimiýet başyna gelen täze syýasy güýçler sosializm gurluşynyň elhençliklerini görüp, ony ýok etmek ugrunda göreşe başladylar. Munuň üçin, ozaly bilen bazar ykdysadyýetine geçmek möhümdi. Bu ýolda uly kynçylyklar keserip durdy. Erkin söwda düzgüniniň girizilmegi hem-de bahalaryň üstünden döwlet gözegçiliginiň aýrylmagy bahalaryň galmagyna getirdi. Önümçilik pese gaçdy, ilatyň durmuş ýagdaýy ýaramazlaşdy. Emma bazar gatnaşyklary kynlyk bilenem bolsa özüne ýol arçady.

1989-njy ýylyň demokratik rewolýusiýasiýalary. 1989-njy ýylda Gündogar Ýewropada başlanan rewolýusiýalar demokratik häsiýetli bolup, buýruk beriji düzgüne garşy gönükdirilendi. Rewolýusiýalar netijesinde ilki syýasy düzgün ýykylyp, oppozisiýadaky güýçler häkimiýete geldi. Olar haýdan-haý bazar hojalygyna tarap ugur aldylar. Sosializmden ýüz öwrüldi. Aram demokratik özgerişleriň toplumy durmuşa ornaşdyryldy. Olar aşaky ugurlar boýunça alynyp baryldy :

a) bazaryň öz akymlaýyn düzgünleşdiriş ähmiýetiniň dikeldilmegi we bahalaryň aramlaşdyrylmagy;

b) hakyky haryt-pul gatnaşyklarynyň we baha emele getirilişiniň dikeldilmegi;

ç) eýeçilige garaýşyň üýtgemegi; hususy eýeçiligiň ykrar edilmegi;

d) Buýruk beriji düzgünden el çekmek;

ä) Demokratiýa we hukuk döwleti şertlerinde adamlaryň ykdysady jogapkärçiligine düşünmegi, erkin bäsdeşlik duýgusynyň ösmegi.

Geliň, indi bolsa Gündogar Ýewropada sosializmiň synmagyna we täze jemgyýetiň kemala gelmegine aýratyn döwletleriň mysalynda seredip geçeliň !

Germaniýa Demokratik Respublikasy. GDR-iň halky sosializm gurluşynyň sütemine garşy birnäçe gezek agzybirlikli göreşe baş galdyrypdy. Emma olaryň ählisi güýç bilen basylyp ýatyryldy (seret § 47.). Ýöne halkyň dowam edýän gurluşdan närazylygyny welin ýok etmek başartmady. Närazylygyň esasy görnüşi gündogar Germaniýadan GFR-e köpçülikleýin gaçmakda aňladylýardy. Şol sebäpli serhet ýapylyp, 1961-nji ýylda Berlin diwary gurlupdy. Brandenburg derwezesi çitenekli simler bilen germeldi. Ony goraýjylar gaçmaga synanyşýanlary şobada awtomat bilen pürreleýärdiler.

GDR-iň hökümetiniň 60-njy ýyllarda geçiren özgerdişleri birneme öňegidişliklere getirenem bolsa, ol dowamly bolmady. E. Honekkeriň dolandyran döwründe ýurtda ýagdaý çylşyrymlaşdy. Döwlet bergisi 20 mlrd dollardan aşdy. GFR-e dürli ýyllarda gaçan 2 million adamyň üstüne diňe 1989-njy ýylyň 1 ýarymyndan 350 müň adam goşuldy.

GDR-däki rewolýusion wakalar 1989-njy ýylyň Garaşsyzlyk aýynyň 7-sindäki respublikanyň 40 ýyllygy baýram edilýän güni başlandy. Halkyň köpçülikleýin çykyşlarynyň öňüni almaga synanyşan E. Honekker 1989-njy ýylyň Garaşsyzlyk aýynyň 18-inde iş başyndan aýrylmaga mejbur boldy. Emma onuň ýerine gelen Egon Krenz hem özgerdişleriň ganym duşmanydy. Ol “Germaniýada sosializm bilen kapitalizm hiç wagt oňuşmandyr” diýmek bilen Germaniýanyň birleşdirilmegine garşydygyny görkezipdi. Emma oňa rewolýusion wakalaryň öňüni almak başartmady. Sanjar aýynyň 9-ynda Berlin diwary ýykyldy.

Germaniýanyň birleşdirilmegi. GFR-iň kansleri G. Kol Günbatar we Gündogar Germaniýany birleşdirmek barada 1989-njy ýylyň Sanjar aýynyň 28-inde 10 maddalyk bir meýilnamany orta atdy. Ol ozaly bilen iki döwletiň arasynda işjeň hyzmatdaşlygy ýola goýmagy, soňra olaryň konferensiýasy birleşmegini göz öňünde tutýardy. Iň soňunda olar bütewi döwlete birleşmelidi. Birleşmek üçin kesgitli bir wagt süresi bellenmändi.

Şuňa meňzeş meýilnama 1990-njy ýylyň Baýdak aýynyň 1-inde GDR-iň täze ýolbaşçysy Gans Modrow tarapyndan-da öňe sürüldi. “Kem-kemden birleşmeli” Germaniýa geljekde bilelişiklere goşulmaýan bitarap döwlet bolmalydy. Emma bu şerti Günbatar Germaniýa derhal ret etdi.

Germaniýanyň birleşdirilmegi meselesi, ozaly bilen ABŞ-y, SSSR-i, Angliýany we Fransiýany gyzyklandyrýardy. Sebäbi, Ýalta konferensiýasynyň kararyna layýklykda olar Germaniýanyň geljekgi ykbalyny öz üstüne alypdyrlar. (seret § 32).

Ikinji bir mesele Polşanyň kepillendirilmesidi. Çünki, ikinji jahan urşundan soň SSSR Polşanyň belli bir bölegini özüne birleşdirip, oňa Gündogar Germaniýadan ýer beripdi. Oder-Neýs derýalarynyň basseýni Polşanyň we Gündogar Germaniýanyň serhedi diýlip kesgitlenipdi. Eger bu serhet üýtgese, onda Polşa bilen SSSR-iň arasyna-da tow düşjekdi. Geljekde ýüze çykyp biljek serhet dawalaryny öňlemek üçin 1990-njy ýylyň Baýdak aýýnyň 13-inde Osloda “4+2” duşuşygy (SSSR, ABŞ, Angliýa, Fransiýa + Gündogar Germaniýa, Polşa) geçirildi.

1990-njy ýylyň Nowruz aýynyň 18-inde GDR-de geçirilen demokratik saýlawlarda Germaniýanyň birleşdirilmegi ugrunda çykyş edýän demokratik güýçler ýeňiş gazandy. Oguz aýynyň 1-inde GDR-de günbatar german markasy girizildi. Ruhnama aýynyň 12-sinde Moskwada 4 sany ýeňiji döwletler (ABŞ, SSSR, Beýik Britaniýa, Fransiýa) bilen GDR-iň we GFR-iň arasynda Germaniýadaky gatnaşyklary düzgünleşdirmek hakynda şertnama gol çekildi. Onda Ýewropada serhetleriň üýtgemezligi, sowet ýaragly güýçleriniň gündogar Germaniýadan çykarylmagy, Germaniýanyň köpçülikleýin gyryş ýaraglaryny edinmezligi kesgitlendi. Garaşsyzlyk aýynyň 1-inde bolsa agzalan döwletleriň daşary işler ministrleri Germaniýada okkupasiýa düzgüniniň ýatyrylýandygy baradaky resminama gol çekdi.

1990-njy ýylyň Garaşsyzlyk aýynyň 3-inde uly taryhy waka boldy : Germaniýa birleşdirildi. Bismark öň Germaniýany “gylyç syryp, gan bilen” birleşdiren bolsa, Kol diplomatik ýol bilen bu işiň hötdesinden geldi.

Polşa wakalary. 1980-nji ýylda Polşada ýagdaý çylşyrymlaşdy. Hökümete garşy güýçler iş taşlaýyş hereketlerine başladylar. Olar “Raýdaşlyk” atly garaşsyz kärdeşler arkalaşygyna birleşdiler.

1981-nji ýylyň Bitaraplyk aýynda hökümet ýurtda harby ýagdaý girizdi. Emma ol ýagdaýdan çykalga däldi. 90-njy ýyllaryň başynda Polşada demokratik özgerişler amala aşyryldy. Döwlet pudagyna degişli kärhanalar hususylaşdyrylyp başlandy. Demokratik saýlawlaryň netijesinde 1991-nji ýylda Leh Walensa hökümet başyna geldi.

Wengriýa. 80-nji ýyllaryň ortalaryndan başlap Wengriýany demokratik özgerişler gurşap aldy. 1988-nji ýylyň Magtymguly aýynyň 19-ynda Wengriýanyň kommunistik partiýasynyň 76 ýaşly baştutany Ýanoş Kadar iş başyndan aýrylyp, häkimiýete Karoliý Grosz geldi. 1990-njy ýylyň Nowruz aýynyň 25-inde Wengriýada ilkinji gezek köppartiýaly saýlawlar geçirildi. Erkin demokratlar bileleşiginden Arpad Gonsz döwlet ýolbaşçysy boldy.

Çehoslowakiýa. II jahan urşundan soňra kommunizm ulgamyna girizilen, emma Günbatar demokratiýasyna eýermäge erjel ymtylan ýeke-täk sosialistik döwlet Çehoslowakiýady. Dubçegiň “ynsanperwer kommunizmi” gurmak synanyşygy 1968-nji ýylyň “ganly Praga bahary” bilen tamamlanypdy (seret § 47). Ýurtdaky syýasy düzgünine garşy bolan adamlar Dubçegiň we ýazyjy Waslaw Gaweliň ýolbaşçylygynda “77-leriň Hartiýasy” atly adam hukuklaryny goraýjylaryň toparyna birleşdi.

1988-nji ýylyň Alp Arslan aýynyň 2-sinde, sowet tanklarynyň Praga kürsäp girenine 20 ýyl dolanda, bu ýerde uly halk çykyşy başlandy. Berlin diwarynyň ýykylmagy Çehoslowakiýadaky demokratik hereketi tizleşdirdi. Kommunistik partiýanyň agalygynyň soňuna çykyldy. Çehoslowakiýanyň Federal ýygnagynyň başlyklygyna Dubçek saýlandy.

1993-nji ýylyň Türkmenbaşy aýynyň 1-inde Çehoslowakiýanyň ýerinde iki sany özbaşdak milli döwlet – Çehiýa we Slowakiýa Respublikalary döredi.

Rumyniýadaky wakalar. Rumyniýanyň Prezidenti Nilolae Çauşesku goňşy döwletlerde bolýan demokratik özgerişlere göz ýumup, öňki hökmürowanlygy bilen häkimiýeti saklamaga dyrjaşýardy. Ýurt ykdysady kynçylyklary başdan geçirýärdi. Daşary ýurtlara berginiň mukdary artypdy. Azyk we energiýa ýetmezçiligi ýiti duýulýardy.

Ykdysady kynçylyklar güýjän mahalynda 1989-njy ýylyň Nowruz aýynda Rumyniýanyň öňki 6 sany döwlet baştutany Çauşeskuwa ýagdaýy düzetmegi talap edýän haty gowşurdylar. Çauşesku olary tussag etdirdi. 1989-njy ýylyň Sanjar aýynyň 20-24-indäki Kompartiýanyň gurultaýynda hiç hili özgerişler hakynda gürrüň gozgalman, gaýtam Çauşeskuwa “Gahrymanlaryň Gahrymany” diýen döwlet sylagy berildi.

1989-njy ýylyň Bitaraplyk aýynyň ortalarynda Timişoar şäherinde öz akymlaýyn halk çykyşlary başlandy. Goşun we howpsuzlyk gullugy ony gana boýady. Çauşesku şool wagt Eýranda resmi sapar bilen gezip ýördi. Eýrandan gaýdyp gelen Çauşesku bu wakalary daşarky duşmanlaryň işi diýip düşündirdi. Halky hökümeti goldamaga çagyryp çykyş etdi. Emma halk hökümete garşy aýaga galypdy. Tertibi ýola goýmaly goşunyň aglabasy hem halkyň tarapyna geçipdi. Çauşeskuwa wepaly güýçler bilen halkyň arasynda ganly çaknyşyklar başlandy. Çauşesku aýalyny alyp, wertalýotly gaçdy.

Bitaralyk aýynyň 24-indäki söweş netijesinde Ion Ilieskunyň ýolbaşçylygynda Milli halas ediş komiteti häkimiýeti öz eline aldy. Çauşesku tutulyp, ölüme höküm edildi. Jeza çäresi halkyň gözüniň öňünde amala aşyryldy.

Kommunist Ion Iliesku (ol Gorbaçýow bilen bile Moskwa uniwersitetinde okapdyr) demokratik özgerdişleriň geçirilmegine döwtalap däldi. Emma 1990-njy ýylda saýlawlar hakynda täze kanun kabul edilip, özgerdişlere tarap ugur alyndy.

Bolgariýa. Bolgariýa uruşdan soň SSSR-iň sadyk guluna öwrülipdi. Hatda oňa SSSR-iň 16-njy respublikasy hem diýilýärdi. 35 ýyl döwlet ýolbaşçylygynda bolan (1954-1989) Teodar Žiwkow ýurtda “demir düzgüni” ornaşdyrypdy.