Magtymguly eýýamynyñ arheologiýasy

Magtymguly eýýamynyñ arheologiýasy

Meýlnama

1. Türkmenistanyñ XVI asyr-XIX asyryñ binagärçiligi.

2. Hojalyk we suwaryş desgalary.

3. Medeni we sungat ýadygärlikleri.

Edebiýatlar

1. Saparmyrat Türkmenbaşy. Ruhnama. Aşgabat, 2001

2. A.Esenow. Türkmenistanyñ binagärçiliginiñ taryhy. Aşgabat, 2001

3. Türkmenistanyñ arhitektura ýadygärlikleri. Aşgabat, 1974

4. A.Ahmedow. Gadymyýetiñ ýañy. Aşgabat, 1990

Sapagyñ maksady:

Magtymguly eýýamynda binagärçilik, suwaryş we ekerançylyk desgalary, medeni we sungat ýadygärlikleri barada düşünje bermek we talyplarda watançylyk duýgusyny terbiýelemek.

Türkmenistanyñ Magtymguly eýýamynyñ arheologiýasy Günorta Türkmenistanyñ arheologiýa toparlaýyn ekspediýasy we Köneürgenç arheologiýa-etnografiýa ekspedisiýasy tarapyndan öwrenildi. Arheologiýa ylmy-barlag işleriniñ netijesinde Magtymguly eýýamynyñ arheologiýasynyñ, aýratynam halk binagärçiliginiñ öz boluşly alamaty ýüze çykaryldy. Bu barada Türkmenistanyñ XVI-XVIII asyrlardaky binagärçiligi hakynda birinji çap edilen ylmy iş bolan rus arheology G.A.Pugaçenkowanyñ 1958-nji ýýlda neşir edilen Günorta Türkmenistanyñ binagärçiliginiñ ösüş ýollary hakyndaky kitabynda maglumat berilýär.

Türkmenistanyñ taryhynda 16 asyr-19 asyryñ başy bna gurluşygynyñ pese duşmagy bilen häsiýetlendirilýär. Munuñ sebäbi özara uruşlar we Eýran we Buhara, Hywa hanlyklarynyñ arasyndaky uruşlar bolupdyrlar. Türkmenistan harby hereketleriñ meýdanyna öwrülipdir. Uruşlaryñ we Hindistana, Hytaýa hem-de Gündogaryñ beýleki ýurtlaryna deñiz ýollaryñ açylmagy netijesinde, ondan ozal Merkezi Aziýanyñ üsti bilen geçen gadymy söwda ýollary öz birinji derejeli ähmiýetleri ýitiripdirler. Munuñ özi Merkezi Aziýa şäherleriniñ obadançylygyna ýäramaz täsirini ýetirdi. Olarda söwda, senetçilik we gurluşyk sungaty pese duşdy. Şol wagtlarda türkmenleriñ entäk öz merkezleşdirilen döwleti ýokdy. XV asyryñ ahyrynda Tiýmerleriñ özara uruşlar bilen gowşamagy sebäpli Türkmenistan özbek hanlarynyñ olçasyna öwrüldi. Şol döwürde gadymy şäher merkezleri weýran edilýär. Ýurt barha beter ykdysady pese düşüşe sezewar bolýar.

Türkmeniñ Altyn Asyrynyñ Altyn Kitaby bolan Mukaddes Ruhnamada hem bu döwür şeýle häsiýetlendirilýär: «Türkmen ruhyunyñ dördinji eýýamy XVII-XX asyrlary öz içine alýar. Bu eýýam ruhyñ taryhy - işjenlik taýdan iñ gowşan döwri bolup çykdty» (293 sah.) ýa-da ýene bir jümlede şeýle beýan bar: «Beýlikler, hanlyklar özara oñuşmaýarlar, uly söweşler edip, türkmenler öz özüni helläk edip başladylar. Türkmeniñ abraýy, güji, gurby, ruhy pese duşup başlady» (43 sah).

Şol wagtlardan saklanan taryhy ýadygärlikleriñ sany köp däl. Olar özleriniñ çeperçilik we tehniki ämiýetleri boýunça hem özlerinden öñki wagtlaryñ binagärçilik eserleri bilen hiç bir hili deñişdirmäge laýyk gelmeýärler. Amyderýanyñ öz akymynyñ ugruny ýutgedip, Kaspiý deñizini däl-de Aral deñizine guýmagy bilen bagly türkmen topragy Uzboýyn, Sarygamyşyñ we Derýalygyñ kenarlarynda Amyderýanyñ orta akymlaryna- Köneürgenje we Köpetdag etegindäki etraplara göçüp başlapdyrlar. Bu hadysa XVII-XIX asyrlaryñ bütin döwründe dowam edýär. Ýarym göçme türkmen taýpylary hem täze öri meýdanlaryny gözlemek bilen Günorta tarap göçup gitmäge mejbur bolup, Ahal, Etek, Mary, Etrek, Gürgen sebitlerinde göçüp geldiler. Suw ýetmezçiligi zerarly köne ekerançylyk ýerler peýdalanyşdan galýarlar.

Änewde, Maryda, Amyderýa kenarynda Atamyratda, Türkmenabatda ýaşaýyş dowam edýär. Köneürgençde derýalygyñ boýundaky Wezir,Tyrsek we başgalary ýaly şäherler hem harabaçylyga öwrülýärler we ilatsyz baş galýarlar. XVI asyryñ ikinji ýarymynda Köneürgenç hanlygynyñ paýtagtynyñ ywa geçirilmegi bilen Köneürgenç özüniñ öñki ähmiýertini ýitirýär. Emma türkmen taýpylary göçüşligiñ gurluşyga amatsyzlygy ýagdaýynda hem göçme maldarçylyk şertlerinde emele gelen halk medeniýetiniñ görnüşlerini girizipdirler. Jaý gurluşygynda pagsadan we çig kirpiçden gurluşyk işini alyp barylypdyrlar, ýaşaýyş jaýlary ownukrak bolupdyr we olaryñ bezegi hem köp bolmandyr.

Täze göçüp gelen ýerleriniñ araçägiñ golaýynda bolmagy we Eýran hem-de beýleki döwletler tarapynda ýeke-ýekinden talañçylykly çözüşlara sezewar edilip durulmaklary bilen baglanyşykly türkmen taýpalary öz obalarynyñ her biriniñ daşyna bir gala, käte bolsa birnäçe gala aýlap, obalaryny howsuzlandyrmaga çalşypdyrlar. Bu galalaryñ köpüsi gadymy harabaçylyklaryñ üstünde bina edilipdir, çünki olaryñ üsti töweregiñkiden bellenträk bolup, täze goranyş galalaryny döretmek üçin amatly bolupdyr. Olar adatça inedördül ýa-da göniburçly görnüşli palçykdan diwarly, iç ýüzünden dirikler bilen güýçlendirlen bolupdyr. Galalaryñ çuñklerinde we her tarapynda ýarym tegelek diñleri bolupdyr. Şol wagtlarda berkidilen gaçypatalga binagärçikde halk döredijiliginiñ has aýdyn ýüze çykan ýeri bolupdyr. Kiçenräk tire obalary palçykdan salynan tamlar görnüşindäki oturymly ýaşaýyş öýli oba görnüşli etrapçalar peýda bolýarlar.

Ýaşaýyş jaýlary äşgärlik häsiýetinde bolýarlar. Daýhanlaryñ ýaşaýyş-jaý we hojalyk jaý gurluşykly mülk howularyna adatça palçykdan salnan diwarlaryñ aýlanyp girilýän dewrezisiniñ barlygy, Köneürgenç we Lebap welaýatlarynda derwezeleriñ ýarym tegelek çykgytlary bolupdyr. Ýaşaýyş jaýlarynyñ öñ tarapynda käte agaç sütünli beýik eýwanlary-da bolýar (Baharly etrapynda).

Inedördül ýa-da belenträk, köplenç üsti gümmez görnüşli egmeklenip örtülen palçykdan gurlan ýaşaýyş öýleri hem köp ýaýrapdyr. Muna mysal Mary töwerek ýaşaýyş jaýlary, Amyderýa boýundaky türkmenleriñ mülk howly toplumlarynyñ gyzykly aýratynlygy melegiñ jümüşinde gümmez görnüşli gurluşygyñ barlygydyr. Onuñ ortasynda ojagy bolup, onuñ başynda garyllar toplanyp oturypdyrlar we bütin günlerini şol ýerde geçirilipdirler. Obalarda metjidler we medreseler bina edilýar. Adatça olar çig kerpiçden gurlupdyr, üstleri bolsa gümmez bilen örtülipdir (mysal üçin Kakadaky, Talhanbabadaky, Atamyrat şäheriniñ golaýynda we beýleki medreseler). Hormatlanýan ruhanlarynyñ ýa-da taýpa ýolbaşçylarynyñ mazarlarynyñ üstüne däp bolan inedördül gümmezli jaýlar salnypdyr. Emma ýaşaýyş jaýlarynyñ-da, metjitdir-medrese aýlarynyñ-da çeperçilik bezegi ozalky durkuny ýitiripdir we olar daş ýüzünden pagsalaryñ ýüzüne sadaja nagyş çekmege syrygdyrylypdyr. Ol nagyş hem öl palçygyñ ýüzüne edilipdir, iç ýüzüne bolsa gej suwagynyñ ýa-da suwagyñ üstünden çekilipdirler.

Şöl döwür binalary Durun harabaçylygyndaky Ak-Ymam (XVIII asyr) aramgähini, Bagyrdaky Babajan (XIX asyr) aramgähini, Paraw harabaçylygyndaky atsyzaramgähi (XVIII-XIX asyrlar) we başgalary bellämäk gerek.

Metjitlerde - medreselerde gadymy bina çeperçilik bezegini gaýtadan döretmek synanyşygy bolupdyr. Medreseler gurmak däbe öwrülipdir. Olar toýun palçykdan hüjreleriñ biri-birine birikdirilen ataryndan ybarat bolupdyrlar.

Merw, Nusaý, Bagabat (new), Ämul, ýay geçmişde uly şäherlerde gurluşyk işleri şääher goranyş diwarlaryny bejermeklik we berkitmeklik bilen çäklenipdir.

Umuman Magtymguly eýýamynyñ binagärçliginiñ häsiýetli tarapy bu döwürde uly bina gurluşygy az bolupdyr, köplenç öñki bunalar - köşkler, galalar, aramgähler gaýtadan dikeldilipdir, bijerilipdir. Mysal üçin, Güljemal han Sultan Sanjar aramgähinde gaýtadan dikeldiş işini geçirdi. Bu döwrüñ görnükli ýazyjysy Magtymgulynyñ döredijiliginde şu aşakdaky mazmuny goşgy setirleri bar: Seýil edeliñ bu jahana,

Jahanda näler görüner,

Iskender, Jemşit saldyran

Beýik binalar görüner.

Magtymguly eýýamynda türkmen hojalygyny esasan 2 pudag - ekerançylyk we maldarçylyk düzüpdir. Tebigy şert dörän, suwarymly ýerleriñ möçerine görä bir ýerde maldarçylyk algdyklyk etse, beýleki ýerde ilatyñ esasy käri ekerançylyk bolupdyr. Ilat çomurlara we çarwalara bölünipdirler. Türkmenistanda bol suw bilen üpjün, ekerançylyk üçin amatly ýerler Amyderýanyñ orta we aşak akymlarynda, Murgap sebitinde, Etrek, Gurgen boýlarynda bolupdyr. Bu ýerlere suwarymly ekerançylygyñ iñ iri sebitleridir. Ahal, Etrek, Sarahs, Tejen, Pendi, Etek derýalarynyñ aşak akymlary-da ekerançylygynyñ ownuk sebitidir. Ekerançylygynyñ has maýda ojaklary Balkan, Mangyşlak sebitleridir. Suwaryş ulgamy Murgap derýasynyñ ugrunda Soltanbent bolup, ondan aşakda Janalybent bentleri bolupdyr. Taryhy maglumatlary görä Janalybendyñ ýerinde Mary tekeleri soñra Gowşut hanyñ baştutanlygynda Gowşutbendi gurupdyrlar. Tejen derýasynyñ aşak akymynda Garrybent derýanyñ suwlary beg we wekil atly iki sany kanala sowup, ekin meýdanlaryny swulandyrypdyrlar. Tejen derýasynyñ Sarahs sebitlerinde türkmenler suwaryş desgalaryny giñden ulanypdyrlar. Etrek-Gürgen boýlarynda suwarymly ýerler bilen bir hatarda düme ekileýän ýerler hem köp bolupdyr. Lebabyñ ilaty Amyderýadan suwy diñe bir ýol bilen, ýagny adatdan daşary çuñ gazylan nowhanalar we ýaplar arkaly alyp bilýardy.

Hemme ýerde suw öz akymy bilen ýokara çykmandyr. Şonuñ üçin ekerançylyk hojalygynyñ esasyny emele suwaryş ulgamy düzüpdir. Derýalaryñ ugrunda bent guryp, onuñ suwuny baglap uly ýaplaryñ üsti bilen ekerançylyk meýdanlaryna ýetiripdirler. Bu bentler Gyzyltakyr, Şamyrat, Mätweli, Mehter, Salan, Egengylyç we beýlekiler. Şeýle-de suwaryş desgalary hökmünde jykyrlar, kärizler giñden ulanypdyrlar.

Lebaplylar esasan jöwen, bugdaý ekipdirler. Türkmenler bagbançylyk bilen hem meşgullanypdyrlar. XIX asyryñ ahyrynda alma, erik, şepdaly, garaly, armyt, nar, igide, tut agaçlary köp ekipdirler, üzümçilik ösen bolupdyr. Türkmenler şaly, jöwen, pagta, gabyn, garpyz, injir, hyýar ýaly ekinler ekipdirler. Bakja we gök ekinler hem ekilipdirler.

Magtymguly eýýamynda türkmen halkynyñ özüne mahsus medeniýeti bolupdyr. Nusgawy edebiýatyñ emele gelmeginde we ösmeginde bu döwür «altyn zamana» hasaplanypdyr. Magtymguly eýýamynyñ edebiýatynyñ häsiýetli tarapy ýazuw ýadygärlikleriniñ üsti bilen anyklanan zat XVI-XVII asyryñ edebi eserleri ýazarlary näbelli eserler bolup, XVIII-XIX asyrda ýazarlaryñ atlary belli bolupdyr, hat-da olar öz eserlerde hem öz atlary getrip ýazypdyrlar. Bu döwrüñ tanymal ýazyjy-şahyrlary Döwletmämmed Azady, Magtymguly, Kemine, Mollanepes, Zelili, Seýdi we ş.m.

Türkmen halkynyñ öz gadymy saz sungaty bolupdyr. Onuñ saz gurallarynyñ dürli görnüşleri bolupdyr. Mukaddes Ruhnamada türkmen milli saz gurallarynyñ 72 sanysynyñ barlygy hakynda maglumat berilýär. Türkmenlerde bu döwürde senetçilik gülläp ösüpdir. Haly hili boýunça nepis dokalypdyr, keçe edilipdir.

Senetçileriñ zergärçilik görnüşi has ýorgunly bolupdyr, tañsytlyk senedi ösüpdir. Kümuş şaýsepleri ýaşaýan zergärler, şeýle-de ýarag, dürli zähmet gurallaryny ýasaýan agaç we demir ussaçylygy bolupdyr. Jykyr, juwaz, degerme, gap-çanak ýasamak, gön bejermek işleri alnyp barypdyrlar. Halkyñ medeni durmuşy barada tapylan ýer asty we ýer üsti tapyndylar ähmiýetli maglumat berýär.