Şamanizm

Wikipediýa, erkin ensiklopediýa

Şamaniz —Tutemiz, Animizm we Naturizm elementlerini öz içine alỳan ynanç hem däplerdir. Gadymy türkleriň uly bir ỳeke Taňra ynananlygy dogrusynda kesgitleỳji maglumat ỳok. Hytaỳ çeşmelerine görä Orta-Asỳada döwlet guran ugruglaryň barysynda Asman-Taňry ynanjyna gabat gelỳäris. Göktürk ỳazgylarynda 6-njy we 7-nji asyrlarda Asman-Taňrysyna bolan ynanjyň ösen nusgasyny görỳäris we Taňry adynyň başga taňrylary goşmadan ỳekelikde ulanylandygyna gabat gelỳäris. Şol bir wagtyň özünde Göktürkler hem-de ilkinji Uỳgur hakanlarynyň döwründe heniz maddi barlyk bolan Asman bilen onuň eỳesi hasaplanỳan ruhy barlyk biri-birinden aỳrylmadyk bolsa gerek.

Kaşgarly Mahmyt Tengri sözüniň düşündirişinde şeỳle ỳazỳar: “Kapyrlar göge Tengri diỳỳärler. Şonuň ỳaly-da olar beỳik bir dag ỳa-da uly bir agaç ỳaly gözlerine uly görünen her bir zada-da Tengri diỳỳärler. Bu sözler irki türklerde Taňry sözüniň görünỳän Asman hem-de ;uly barlyk; manysynda gelmegi, maddi barlyk bolan Asman bilen uly bir güỳjüň (gudratyň) birleşmegini görkezỳär. Şu günki şamanist türkler-de Taňry sözüni irki türklerdäki manysynda ỳagny Asman sözüniň ỳerine ulanỳarlar. Güneş, Aỳ, Ỳyldyz, Ỳyldyrym we Ỳel bilen bagly ynançlar hem Asman-Taňry bilen gatnaşykdadyr.

Altaỳly şamanistler güneşe ant içỳärler. Olaryň düşünjesine görä Güneş ene we Aỳ atadyr. Şamanistleriň ynanjyna görä aỳ-gün tutulmagynyň sebäbi, günüň hem aỳyň ỳaman ruhlara garşy söweşe girmekleri we kä ỳagdaỳlarda olaryň bu ruhlaryň tarapyndan tutulup garaňky dünỳälere sürgün edilmegidir. Bütin türk dillerinde bu hadysany ;tutulmak; sözi bilen beỳan edilmegi, olaryň köne dinleriniň yzyny görkezỳär.

Şamanistler aỳ-gün tutulan wagty, olary ỳaman ruhlaryň elinden gutarmak ücin uly gykylyk turzup deprek kakỳardylar. »Şeýle däp hem-de belli munasybet bilen, ertir irden turup üç gezek güne salam bermek däbi ỳaňy ỳakynlara çenli türkmenlerde-de saklanyp gelỳärdi